Του Διονύση Βινιεράτου*
Όταν ένας «μη επαγγελματίας πολιτικός» δηλώνει την πρόθεσή του να είναι υποψήφιος σε κάποιες εκλογές πολιτικού χαρακτήρα, αισθάνεται συχνά την ανάγκη να εξηγήσει στους συμπολίτες του τους λόγους, για τους οποίους ασχολείται με την πολιτική (ή «με τα κοινά» κατά τη λαϊκή έκφραση).
Αν όμως το σκεφτούμε σε μεγαλύτερο βάθος, αυτός που θα πρέπει να εξηγήσει τη στάση του είναι όποιος ΔΕΝ ασχολείται με την πολιτική. Και αυτό για δύο λόγους:
- Η πολιτική επηρεάζει πάντα τις ζωές όλων.
- Σε μια δημοκρατία, κάθε 4 ή 5 χρόνια (το αργότερο) καλούνται ΟΛΟΙ να εκλέξουν αυτούς που θα επηρεάσουν τις ζωές όλων. Και καλό θα είναι στην περίπτωση αυτή να έχουν προηγουμένως ασχοληθεί σοβαρά με τα πολιτικά ζητήματα.
Η ενασχόληση με την πολιτική εθεωρείτο ότι αποτελεί καθήκον των πολιτών ήδη από τα αρχαία χρόνια. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη [1]:
- Ο άνθρωπος είναι «πολιτικόν ζώον πάσης μελίττης και παντός αγελαίου ζώου μάλλον». Δηλαδή παρομοιάζει με «αγελαία ζώα» (με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις μέλισσες) που ζουν σε ομάδες με αυστηρούς και απαράβατους κανόνες.
- Ο άνθρωπος διαφέρει από όλα τα άλλα ζώα, γιατί μόνο αυτός είναι προικισμένος με λόγο, ο οποίος τον καθιστά ικανό να διακρίνει το δίκαιο από το άδικο, το αγαθό από το κακό, το ωφέλιμο από το βλαβερό
- Η πόλη δεν συστάθηκε μόνο για να εξασφαλίσει στους πολίτες το «ζην», αλλά το «ευ ζην»
- Η τελευταία πρόταση υπονοεί μια ακόμη διαφορά ανάμεσα στους ανθρώπους και τα αγελαία ζώα, καθόσον στα μεν ζώα ο σκοπός είναι απλώς η επιβίωση και αναπαραγωγή της αγέλης, ενώ στην περίπτωση των ανθρώπων ενυπάρχει η έννοια της βελτίωσης και της εξέλιξης
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα:
«Όποιος δεν ενδιαφέρεται να συμμετέχει στην πολιτική καταλήγει να κυβερνάται από κατωτέρους του»
Ένα σημαντικό θέμα αποτελεί το ότι ακόμα και σε δημοκρατικές χώρες οι περισσότεροι πολίτες δεν έχουν ξεκάθαρη εικόνα για το τί ακριβώς είναι η «πολιτική» θεωρώντας ότι δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια «μάχη για την εξουσία», που γίνεται ανάμεσα σε «εξαρτημένα από την ηδονή της εξουσίας» άτομα… και κατά συνέπεια δεν τους αφορά.
Στην πραγματικότητα όμως, όταν αυτό συμβαίνει δεν αποτελεί παρά μια παρακμιακή και εκφυλισμένη εκδοχή της πολιτικής. Μια κατάντια, στην οποία οι πολίτες έχουν δυστυχώς συμβάλει με τη στάση τους χωρίς μάλιστα να το έχουν συνειδητοποιήσει.
Βασικές έννοιες και ορισμοί
Αναζητώντας ένα πρόχειρο αλλά δόκιμο ορισμό της «πολιτικής» μέσω διαδικτύου, αυτό που βλέπει κάποιος πρώτο είναι ένα λήμμα της «Βικιπαιδείας», το οποίο αποτελεί μια καλή βάση για ξεκαθάρισμα όλων των σχετικών εννοιών.
Θα συνεχίσουμε λοιπόν με ένα «υβριδικό» κείμενο: Αυτά που παίρνουμε (σχεδόν αυτούσια) από τη Βικιπαίδεια αναφέρονται με τελίτσες (bullets), ενώ υπάρχει συμπληρωματικός σχολιασμός για να ολοκληρωθεί η εικόνα, που χρήσιμο είναι να έχει κάθε πολίτης και ψηφοφόρος.
• Με το γενικό όρο πολιτική (politics) εννοείται το σύνολο των μέτρων που λαμβάνονται και των μεθόδων και διαδικασιών που ακολουθούνται, μέσω των οποίων ομάδες ανθρώπων οργανώνονται και λειτουργούν, προκειμένου να πετύχουν με τον αποτελεσματικότερο τρόπο και με το μικρότερο δυνατό κόστος τους σκοπούς που επιδιώκουν σε διάφορους τομείς δραστηριοτήτων.
(Σχόλιο 1) Χωρίς να αναφέρεται ρητά ο όρος, εδώ υπονοείται η δημοκρατική λειτουργία.
Εφόσον μιλάμε για ομάδες ανθρώπων που έχουν κάποιους σκοπούς ως ομάδα και όχι ως άτομα, ο μόνος τρόπος προσδιορισμού των σκοπών αυτών είναι η λήψη μιας απόφασης βάσει της αρχής της πλειοψηφίας.
Βάσει της ίδιας αρχής η «ομάδα» επιλέγει και αυτούς που θα επιτύχουν τους σκοπούς με τον «αποτελεσματικότερο τρόπο και με το μικρότερο δυνατό κόστος», γιατί αυτό είναι δουλειά που απαιτεί είτε «ειδικούς», είτε ανθρώπους που θα δαπανήσουν χρόνο και θα αφιερώσουν προσπάθεια για το σκοπό αυτό με τη βοήθεια ενδεχομένως κάποιων άλλων «ειδικών». Οι άνθρωποι αυτοί, που αναλαμβάνουν αυτό το έργο ασκούν πολιτική και ονομάζονται «πολιτικοί» (politicians).
Στην πράξη, είναι οι ίδιοι που προτείνουν τους «σκοπούς», γιατί οι σκοποί ή στόχοι (θα χρησιμοποιώ εφεξής αυτό τον όρο) δεν είναι παντοτε κοινοί για όλους. Επίσης έχουν σκεφτεί και προτείνουν τις μεθόδους βάσει των οποίων θα υπηρετηθούν οι στόχοι.
Οι στόχοι και οι σχετικές μέθοδοι υπηρετήσεώς τους ονομάζονται «πολιτικό πρόγραμμα».
Το σύνολο των πολιτών είναι αυτό που θα επιλέξει ταυτόχρονα ΚΑΙ τους στόχους ΚΑΙ το πρόγραμμα ΚΑΙ αυτούς που το έχουν προτείνει ως υποψήφιοι για την βουλή ή την κυβέρνηση, γιατί είναι εύλογο ότι οι ίδιοι θα είναι και οι πλέον κατάλληλοι να το εφαρμόσουν.
• Ο όρος εφαρμόζεται τόσο σε κοινωνικές ομάδες ανθρώπων (κόμματα, οργανώσεις, συνδικάτα, συνελεύσεις κατοίκων κλπ), όσο και σε κυβερνήσεις κρατών για τον τρόπο διακυβέρνησης και χειρισμού των διαφόρων υποθέσεων.
• Η πολιτική είναι συνυφασμένη με την εξουσία και τη δύναμη που πηγάζει από αυτή.
(Σχόλιο 2) Εδώ βρίσκεται το κύριο πρόβλημα της Πολιτικής.
Συγκεκριμένα:
Ο πολιτικός, που έχει εκλεγεί βάσει του συγκεκριμένου προγράμματος που ο ίδιος πρότεινε, βαρύνεται με την υποχρέωση να το εφαρμόσει και από τις σχετικές δεσμεύσεις που έχει αναλάβει απέναντι στους ψηφοφόρους του, ως εξουσιοδοτημένος και εντολοδόχος.
Έτσι καταρχήν εμφανίζεται να έχει μόνο υποχρεώσεις και καθήκοντα.
Ωστόσο, για να φέρει σε πέρας αυτό το έργο, του έχουν παραχωρηθεί επίσης κάποιες εξουσίες και κάποια προνόμια.
Για κάποιους πολιτικούς (ίσως για τους περισσότερους...) οι εξουσίες και τα προνόμια αυτά αποτελούν «δέλεαρ» για απόλαυση της εξουσίας και των προνομίων που αυτή συνεπάγεται, με αποτέλεσμα η εξουσία αντί για μέσον εξυπηρέτησης του εγκεκριμένου προγράμματος και των αναγκών των πολιτών να καθίσταται αυτοσκοπός (βλ. παρακάτω).
• Επίσης ο όρος πολιτική (policy) με διαφορετική έννοια αφορά σύνολο αρχών και κατευθύνσεων για την εφαρμογή συγκεκριμένων λειτουργιών σε οργανισμούς, εταιρείες και άλλες οργανώσεις... λαμβάνοντας ανάλογα ιδιαίτερο χαρακτηρισμό π.χ. Ναυτιλιακή Πολιτική (maritime policy), Αγροτική πολιτική (agricultural policy), βιομηχανική πολιτική, αμυντική πολιτική, εξωτερική πολιτική, κ.λ.π
(Σχόλιο 3) Έτσι η προτεινομένη και εφαρμοζομένη Πολιτική γενικώς (politics) εμφανίζεται ως συνισταμένη όλων των επιμέρους πολιτικών (policies), για κάθε μια εκ των οποίων υπάρχει ιδιαίτερο κεφάλαιο στο (γενικό) πολιτικό πρόγραμμα.
• Η άσκηση της πολιτικής (politics) αποτελεί τέχνη και επιστήμη που αφορά σε παραγωγή ιδεών και στον τρόπο εφαρμογής τους,
- τόσο σε ζωτικά ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης και υπόστασης (ελευθερία, ασφάλεια, δικαιοσύνη, πολιτισμός, κτλ),
- όσο επίσης και σε όλα τα υπόλοιπα θέματα που αφορούν στο κοινωνικό σύνολο, στον πολίτη, στον εργαζόμενο, κτλ.
(Σχόλιο 4) Εδώ υπεισέρχεται η (απαραίτητη για την πολιτική) έννοια του «ιδεολογικού προσανατολισμού» ή απλώς ιδεολογίας.
• Όταν η πολιτική αποσκοπεί στο να κατακτήσει ένα κόμμα την εξουσία ή να διατηρηθεί σ' αυτήν ως αυτοσκοπός, τότε υπεισέρχεται η διαφθορά, η κατάχρηση εξουσίας, το "χρήμα" και οι περισσότεροι πολίτες απογοητεύονται και παύουν να ενδιαφέρονται για αυτά που τους αφορούν, με κίνδυνο τα αποτελέσματα να ειναι ολέθρια σε όλους τους τομείς.
(Σχόλιο 5) Κινδυνεύουμε έτσι να φθάσουμε σε φαινόμενο φαύλου κύκλου:
1) Κάποιο κόμμα (που είχε αναλάβει την κυβέρνηση) και κάποιος (-οι) πολιτικός (-οί) κάνουν κατάχρηση εξουσίας για ίδιον όφελος και γενικά κυβερνούν άσχημα.
2) Στις επόμενες εκλογές, οι πολίτες τους καταψηφίζουν φέρνοντας στην εξουσία άλλους πολιτικούς.
3) Οι επόμενοι πολιτικοί κυβερνούν επίσης άσχημα, γιατί κι αυτοί επιδιώκουν ίδιον όφελος από την εξουσία με το σκεπτικό: «γιατί να μην απολαύσουμε κι εμείς τα οφέλη της εξουσίας;»
4) Οι πολίτες απογοητεύονται. Η σκέψη ότι «όλοι ίδιοι είναι» αφενός μεν τους καθιστά «απολιτικούς» (να μην προβληματίζονται σοβαρά για την πολιτική), αφετέρου μπορεί να τους οδηγήσει στο να ψηφίζουν κι αυτοί για ίδιον όφελος, όπως ο καθένας το αντιλαμβάνεται (επίδομα, ρουσφέτι, βόλεμα κλπ).
5) Οι πολιτικοί «προσαρμόζονται» στις νέες συνθήκες (τις οποίες όμως οι ίδιοι είχαν δημιουργήσει !), οπότε, προκειμένου να κατακτήσουν ή να διατηρήσουν την αγαπημένη τους εξουσία, γίνονται «λαϊκιστές», δηλαδή απευθύνονται σε συναισθηματικές αντιδράσεις ή σε βραχυπρόθεσμα συμφέροντα των ψηφοφόρων.
6) Οι επόμενοι πολιτικοί που εκλέγονται μπορεί να είναι ακόμα χειρότεροι από τους προηγούμενους.
Τα κίνητρα των πολιτικών
Αν κάποιος αποφασίσει να «κατέβει στην πολιτική» ζητώντας την ψήφο (και τη σχετική μικρή ή μεγάλη εξουσιοδότηση) από τους συμπολίτες μπορεί να το κάνει για δύο λόγους:
Α) Γιατί έχει συγκεκριμένες αντιθέσεις και ενστάσεις για την κατάσταση της χώρας του και για τον τρόπο με τον οποίο ασκείται η πολιτική και αυτό επηρεάζει την κοινωνία στην οποία ζει και τον ίδιο προσωπικά. Ταυτόχρονα έχει κάποιες επίσης συγκεκριμένες ιδέες και προτάσεις για το πώς τα πράγματα πρέπει να αλλάξουν.
Β) Γιατί επιθυμεί να απολαύσει τα αγαθά της (μικρής ή μεγάλης) εξουσίας.
Αν αυτός ο άνθρωπος εκλεγεί και ανήκει στην κατηγορία (Α), θα επιχειρήσει να θέσει σε εφαρμογή τις ιδέες και προτάσεις του, βάσει των οποίων άλλωστε εξελέγη. Αν διαπιστώσει στην πορεία ότι οι περισσότερες από τις ιδέες και προτάσεις του είτε ήσαν εξαρχής λανθασμένες (οι επονομασθείσες «αυταπάτες»), ή αποδείχτηκαν ανεφάρμοστες, δεν έχει πλέον κανένα λόγο να παραμένει στη θέση του και οφείλει να παραιτείται.
Αν δεν το κάνει, ενώ ταυτόχρονα επιδιώκει πάση θυσία και με κάθε τρόπο να επανεκλεγεί, σίγουρα ανήκει στην κατηγορία (Β).
Αυτό ισχύει για όλες τις βαθμίδες πολιτικών: Για τον πρωθυπουργό, τους υπουργούς, τους βουλευτές, τους γραμματείς των υπουργείων, ακόμα και για τους άρχοντες της τοπικής αυτοδιοίκησης. Επιπλέον όλοι γνωρίζουμε πολιτικούς που ξεκίνησαν «με αγνές προθέσεις» (δηλαδή Α) και στη συνέχεια εξελίχθηκαν σε φλογερούς (! ...) «εραστές της εξουσίας» (δηλαδή Β).
Στην Ελλάδα εμφανίσθηκαν τα τελευταία χρόνια κάποια κόμματα – κινήσεις πολιτών, των οποίων τα μέλη και τα στελέχη μετέχουν στα κοινά χωρίς να επιδιώκουν να γίνουν «επαγγελματίες» της πολιτικής και χωρίς ενδιαφέρονται στο ελάχιστο για την «απόλαυση της εξουσίας».
Το μόνο τους κίνητρο είναι το ότι δεν τους αρέσει η κατάσταση της χώρας και θέλουν να συμβάλουν, με τις όποιες δυνάμεις του ο καθένας, στη «θεραπεία» και τη ριζική αλλαγή της.
Ένα από αυτά υπήρξε η «Δημιουργία, Ξανά» με ιδρυτή και πρόεδρο τον Θάνο Τζήμερο, που διατηρεί διαχρονικά τον αρχικό του χαρακτήρα ως Κίνημα Πολιτών, αλλά με σαφή ιδεολογία, αυτή του «κοινωνικού φιλελευθερισμού».
Τόσο ο πρόεδρος όσο και τα μέλη της (στα οποία ανήκω και εγώ) ανήκουμε στην παραπάνω «κατηγορία Α» και μετέχουμε στην πολιτική με ιδέες και προτάσεις, τις οποίες υποστηρίζουμε μόνο με επιχειρήματα και χωρίς δογματισμούς και ανούσια συνθήματα.
Οφείλω να αναφέρω επίσης το Ποτάμι του Σταύρου Θεοδωράκη, λόγω της απήχησης που είχε, κυρίως στην αρχή.
Η στάση των πολιτών
Για όσους πολίτες ισχυρίζονται ότι δυσκολεύονται να διακρίνουν αν κάποιος πολιτικός ανήκει στην κατηγορία Α ή Β, του προτείνω μια ειδοποιό διαφορά ανάμεσα στις δύο αυτές κατηγορίες:
(α) Ο πολιτικός της «κατηγορίας (Α)» προτιμά να εφαρμοστούν οι σωστές προτάσεις από άλλους παρά να επιχειρήσει ο ίδιος να τις εφαρμόσει και να αποτύχει.
(β) Ο πολιτικός της «κατηγορίας (Β)» προτιμά να εκλεγεί ο ίδιος στο αξίωμα και να αποτύχει (ή να εκλεγεί παρά το ότι έχει ήδη αποτύχει) από το να εκλεγεί άλλος και να επιτύχει.
Νομίζω ότι είμαστε πλέον σε θέση να ξεχωρίζουμε τις δύο αυτές κατηγορίες πολιτικών και να συμπεριφερόμαστε ανάλογα.
Σε ό,τι αφορά τέλος τη λογική της «χαμένης ψήφου», αν αυτή δοθεί σε ένα από τα (προς το παρόν) «μικρά κόμματα», προτείνω στους συμπολίτες ένα ακόμα δίλημμα:
Είναι άραγε καλύτερα να ψηφίσουν ένα μεγάλο κόμμα με πολιτικούς που κοιτάζουν κυρίως τη δική τους καριέρα ως επαγγελματιών της πολιτικής (ακόμα και με τη λογική «ψηφίζω τον Χ για να απαλλαγώ από τον Ψ»), ή ένα μικρό κόμμα με πολιτικούς που ενδιαφέρονται αποκλειστικά για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων στόχων, στους οποίους συμφωνούμε;
Σύμφωνα με αυτά που έχουν εκτεθεί και αναλυθεί παραπάνω, στην πρώτη περίπτωση κινδυνεύουμε να διαιωνίσουμε τον φαύλο κύκλο κακών πολιτικών και … πολιτικών (με τις δύο έννοιες της λέξης), ενώ στη δεύτερη ανταποκρινόμαστε απολύτως στην έννοια της πολιτικής, όπως αυτή ορίζεται επιστημονικά.
Καλό θα είναι να τα σκεφτούμε όλα αυτά…
Τουλάχιστον τώρα που επίκεινται εκλογές, ιδιαίτερα σημαντικές για τη χώρα μας.
*Ο κ. Διονύσης Βινιεράτος είναι Ομότιμος Καθηγητής, Μέλος και υποψήφιος της «Δημιουργίας, Ξανά»
[1] Ευαγγελία Μαραγγιανού, καθηγήτρια φιλοσοφίας https://www.pemptousia.gr/2016/03/o-anthropos-ine-politikon-zoon-i-politikes-apopsis-tou-aristotelous/
