Του Γιάννη Παλιούρη
Ανεμογεννήτριες, υπολογιστές, μπαταρίες ηλεκτρικών οχημάτων, μαγνητικοί τομογράφοι, ακόμα και βηματοδότες που δίνουν ρυθμό σε ταλαιπωρημένες καρδιές - όλες αυτές και αμέτρητες άλλες «μαγικές» συσκευές λειτουργούν επειδή βαθιά μέσα τους έχουν κάποια ιδιαίτερα μέταλλα. Ο λόγος για τις σπάνιες γαίες, δεκαεπτά χημικά στοιχεία με μοναδικές ηλεκτρικές και μαγνητικές ιδιότητες, ζωτικής σημασίας για τις βιομηχανίες ηλεκτρονικών και την παραγωγή καθαρής ενέργειας.
Μέχρι σήμερα η συζήτηση γύρω από τις σπάνιες γαίες αφορούσε το γεγονός ότι ο μεγαλύτερος παραγωγός είναι με διαφορά η Κίνα και κατά συνέπεια ο υπόλοιπος κόσμος είναι «όμηρος» της πολιτικής του Πεκίνου. Ελέγχοντας σχεδόν το 70% της παγκόσμιας παραγωγής σπάνιων γαιών και κατέχοντας το 1/3 των παγκόσμιων κοιτασμάτων, η Κίνα πρακτικά διατηρεί ένα ιδιότυπο μονοπώλιο. Και κανείς δεν ξέρει πώς μπορεί να το διαχειριστεί αν προκύψει… ανάγκη. Στην πραγματικότητα, όμως, τα πράγματα μπορεί να είναι πολύ πιο σοβαρά απ'' ό,τι ένας ανεξέλεγκτος εμπορικός πόλεμος.
Τα άσχημα νέα δεν έρχονται από την Ανατολή, αλλά από την καρδιά της Ευρώπης, την Ολλανδία. Προφανώς η χώρα της τουλίπας δεν απειλεί την παγκόσμια αγορά σπάνιων γαιών. Προειδοποιεί όμως: ξεμένουμε από αυτά τα πολύτιμα μέταλλα, με αποτέλεσμα να απειλούνται τα σχέδια για την αναστροφή της κλιματικής αλλαγής.
Πώς θα ζήσουμε χωρίς… νεοδύμιο;
Μελέτη που διεξήχθη υπό την αιγίδα του ολλανδικού υπουργείου Υποδομών τονίζει ότι για την επίτευξη των στόχων μείωσης των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου, στο πλαίσιο της συμφωνίας του Παρισιού, η παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές πρέπει να κλιμακωθεί και μάλιστα γρήγορα. Αυτό σημαίνει ότι η παγκόσμια παραγωγή σπάνιων γαιών που χρησιμοποιούνται σε ηλιακές κυψέλες και ανεμογεννήτριες πρέπει να δωδεκαπλασιαστεί μέχρι το 2050.
Το πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως στο νεοδύμιο, το τέρβιο, το ίνδιο, το δυσπρόσιο και το πρασεοδύμιο. «Η υφιστάμενη προσφορά αρκετών κρίσιμων μετάλλων είναι ανεπαρκής για τη μετάβαση σε ένα σύστημα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Εάν οι υπόλοιπες χώρες αναπτύξουν την ικανότητα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, με ρυθμό συγκρίσιμο αυτού της Ολλανδίας, θα προκύψει σημαντική έλλειψη», διαπιστώνει η μελέτη.
Με άλλα λόγια, ακόμα και αν όλος ο κόσμος υιοθετούσε το «πράσινο» ενεργειακό μοντέλο χωρών της Βόρειας Ευρώπης δεν θα μπορούσε, εκ των πραγμάτων, να το υλοποιήσει.
Ο «εφιάλτης» των ηλεκτρικών οχημάτων
Τα πράγματα καθίστανται ακόμα πιο δύσκολα αν στην εξίσωση τεθούν όλες οι μεταβλητές. Δηλαδή τα ηλεκτρικά και υβριδικά οχήματα, αλλά και οι ηλεκτρονικές συσκευές. Η ολλανδική μελέτη υπογραμμίζει ότι αν ληφθούν υπόψη οι εφαρμογές σπάνιων γαιών σε smartphones, αυτοκινητοβιομηχανία, βιομηχανία, στρατιωτικό υλικό, τότε έχουμε να κάνουμε με εκθετική αύξηση των αναγκών, που μαθηματικά οδηγεί σε έλλειψη αποθεμάτων.
Για παράδειγμα, το νεοδύμιο και το πρασεοδύμιο θεωρούνται εκ των ων ουκ άνευ συστατικά για τους μαγνήτες στους κινητήρες των ηλεκτρικών και υβριδικών οχημάτων. Επίσης, η κατανάλωση σπάνιων γαιών από τον τομέα των ηλεκτρονικών υπολογιστών προβλέπεται να αυξηθεί με ρυθμό 4% έως 5% ετησίως κατά την επόμενη δεκαετία, καθώς η ανάπτυξη θα βγάλει από τη φτώχεια μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού, με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας μεσαίας τάξης που θα μετράται σε δισεκατομμύρια ανθρώπους. Μια μεσαία τάξη που θα έχει εκτός από την επιθυμία και τη δυνατότητα να αποκτήσει αγαθά υψηλής τεχνολογίας.
«Σπάνια» ανακύκλωση
Σε αυτό το πλαίσιο, η πρόσβαση σε επαρκή αποθέματα σπάνιων γαιών αποκτά υπαρξιακή σημασία για την εποχή της ψηφιακής οικονομίας. Στον αγώνα για να βρεθεί λύση, Αμερικανοί ερευνητές ανέπτυξαν μια μέθοδο για την εξαγωγή σπανίων γαιών από τους μαγνήτες άχρηστων ηλεκτρονικών συσκευών. Οι μαγνήτες βοηθούν, για παράδειγμα, τους σκληρούς δίσκους των υπολογιστών να διαβάζουν και να γράφουν δεδομένα και τα smartphones να «μεταφράζουν» τα ηλεκτρικά σήματα σε ήχο.
Η εν λόγω μέθοδος ανακτά πάνω από το 97% σπάνιων γαιών από ηλεκτρονικές συσκευές, με καθαρότητα άνω του 99,5% κατά βάρος, ενώ στη συνέχεια το ανακτημένο υλικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί εκ νέου.
Ουσιαστικά πρόκειται για ανακύκλωση σπάνιων γαιών, μια διαδικασία που πέρα από τα περιβαλλοντικά έχει και τεράστια οικονομικά οφέλη, δεδομένου ότι 2,2 δισεκατομμύρια προσωπικοί υπολογιστές, tablets και κινητά τηλέφωνα αναμένεται να πωληθούν παγκοσμίως το 2019.
Στόχος της αμερικανικής ομάδας είναι η ανάκτηση εκατοντάδων κιλών οξειδίων σπανίων γαιών κάθε μήνα.
Η λύση της Αυστραλίας
Σε κάθε περίπτωση, η ανακύκλωση δεν μπορεί να προσφέρει παρά μια σταγόνα σπάνιων ορυκτών, μπροστά στον ωκεανό των παγκόσμιων αναγκών. Μονιμότερη και πιο αξιόπιστη λύση φαντάζει η αύξηση της παραγωγής. Και η χώρα που προσφέρεται είναι η Αυστραλία.
Συγκεκριμένα, το υπουργείο Άμυνας των Ηνωμένων Πολιτειών βρίσκεται σε συνομιλίες με το αντίστοιχο της Αυστραλίας, προκειμένου η χώρα των Αβορίγινων να φιλοξενήσει μια νέα εγκατάσταση εξόρυξης και επεξεργασίας σπάνιων γαιών. Τα ελατήρια της Ουάσινγκτον δεν είναι περιβαλλοντικά, αλλά αμιγώς γεωπολιτικά, καθώς οι Αμερικανοί επιτελείς επιζητούν εναγωνίως τη διαφοροποίηση από τα κινεζικά αποθέματα σπάνιων γαιών, οι οποίες εκτός των άλλων χρησιμοποιούνται στην κατασκευή προηγμένου στρατιωτικού εξοπλισμού.
Η Αυστραλία είναι ο μεγαλύτερος προμηθευτής σπάνιων γαιών μετά την Κίνα και σχεδιάζει να διευρύνει σημαντικά την παραγωγή της, μέσα στα επόμενα τέσσερα χρόνια. Αν και διαθέτει μόνο το 2,8% των παγκόσμιων αποθεμάτων, έχει σε εξέλιξη πάνω από τα μισά νέα επενδυτικά έργα σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ο κόσμος μας βρίσκεται ενώπιον ριζικών μετασχηματισμών. Στον χρόνο που μεσολάβησε έως ότου διαβαστούν οι λίγες παραπάνω αράδες, τριακόσιες χιλιάδες Gigabytes καταναλώθηκαν, δεκαπέντε ηλεκτρικά αυτοκίνητα βγήκαν στους δρόμους και ένα καινούργιο βιομηχανικό ρομπότ εγκαταστάθηκε σε γραμμή παραγωγής. Τεχνολογικά επιτεύγματα που έχουν στον πυρήνα τους 17 αρχέγονα στοιχεία τα οποία σχηματίστηκαν πριν από δισεκατομμύρια χρόνια κατά τον επιθανάτιο ρόγχο ενός άστρου που μεταμορφωνόταν σε σούπερ νόβα.
Η ανθρωπότητα σε λίγα χρόνια θα κοιτάζει στον καθρέφτη και θα αντικρίζει ένα είδωλο που ελάχιστα θα θυμίζει κάτι από το παρελθόν. Οσο νερό και αν ρίξει στο πρόσωπό της, η εικόνα δεν πρόκειται να αλλάξει, καθώς η δυναμική που φέρνει μαζί του ο τεχνολογικός εαυτός μας είναι μη αναστρέψιμη. Αρκεί, βέβαια, να έχουμε στα χέρια μας την απαραίτητη πρώτη ύλη…
* Αναδημοσίευση από τον «Φιλελεύθερο» της Δευτέρας 16 Σεπτεμβρίου 2019.
