Η έννοια του Παγκόσμιου Νότου χρησιμοποιείται όλο και πιο συχνά στις διεθνείς σχέσεις, με την Κίνα -κυρίως- αλλά και άλλες χώρες να την ενσωματώνουν ενεργά στη ρητορική τους. Το καθεστώς του Σι Τζινπίνγκ στοχεύει να ενισχύσει την ομάδα BRICS και να διεκδικήσει την πολιτική ηγεσία των αναδυόμενων δυνάμεων με την εισαγωγή νέων «παγκόσμιων πρωτοβουλιών» που εστιάζουν στην ανάπτυξη, την ασφάλεια και τον πολιτισμό. Ταυτόχρονα, η Ινδία διεκδικεί επίσης την ηγεσία εντός του Παγκόσμιου Νότου, προβάλλοντας την κομβική της θέση μεταξύ των δρώντων, που αποτελεί τον σύνδεσμο με τον Παγκόσμιο Βορρά, στο πλαίσιο της στρατηγικής του Ινδο-Ειρηνικού.
Πώς ορίζεται όμως ο Παγκόσμιος Νότος; Ποια είναι τα πολιτικά και ποια τα γεωγραφικά του όρια; Σε πρόσφατο άρθρο του, ο Economist επιχείρησε να δώσει απάντηση: «Ο Παγκόσμιος Νότος είναι παντού και πουθενά. Είναι παντού επειδή οι πολιτικοί ηγέτες, όπως ο Τζο Μπάιντεν, ο Ναρέντρα Μόντι, ο Εμανουέλ Μακρόν και ο Σι Τζινπίνγκ, υιοθέτησαν πρόσφατα τον όρο. Και όμως δεν είναι πουθενά. Ο Παγκόσμιος Νότος δεν σημειώνεται σε κανέναν χάρτη, ούτε σε κανέναν άτλαντα. Πολλές χώρες που θεωρούνται μέρος του βρίσκονται στην πραγματικότητα στο βόρειο ημισφαίριο. Τέτοιες χαρτογραφικές παραμορφώσεις είναι ανόητες -αλλά το ίδιο ισχύει και για τη συζήτηση περί 'Δύσης', όταν συμπεριλαμβάνονται η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία». Ένας απλός ορισμός του Παγκόσμιου Νότου θα μπορούσε να αναφέρεται στις περισσότερες αλλά όχι σε όλες τις μη δυτικές χώρες, αυτό όμως δεν αρκεί.
Η έννοια του Παγκόσμιου Νότου δεν είναι νεολογισμός. Ως συνώνυμο του Τρίτου Κόσμου -άρχισε να κερδίζει έδαφος τη δεκαετία του 1970, με την έκκληση για μια «Νέα Διεθνή Οικονομική Τάξη», ενώ ο πρώην καγκελάριος της Δυτικής Γερμανίας, Βίλι Μπραντ, έκανε διάκριση μεταξύ των χωρών με συγκριτικά υψηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ -οι οποίες ήταν κατά κύριο λόγο συγκεντρωμένες στο βόρειο ημισφαίριο- και των φτωχότερων. Η γραμμή Μπραντ αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα ασαφές, ανεπίσημο και απροσδιόριστο γεωγραφικό όριο του Παγκόσμιου Νότου.
Πηγή: ovan.gec, File:The Brandt Line.png, Wikimedia Commons
Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο όρος «Τρίτος Κόσμος» εγκαταλείφθηκε, επειδή έπαψε να υπάρχει ο «Δεύτερος Κόσμος». Για τον ίδιο λόγο που πέρασε στην Ιστορία και ο όρος «αδέσμευτες χώρες». Εξάλλου, ο «Τρίτος Κόσμος» κατέληξε να είναι ένας όρος υποδηλωτικός για μία μια ομάδα «καθυστερημένων» και ασταθών εθνών βυθισμένων στη φτώχεια. Ο όρος «αναπτυσσόμενες χώρες» πιθανώς θα μπορούσε να χαρακτηρίσει τις χώρες του Παγκόσμιου Νότου, ωστόσο προσκρούσει και αυτός στις αντιρρήσεις της πολιτικής ορθότητας, επειδή παραπέμπει σε μία δεύτερη υποδεέστερη κατηγορία χωρών, σε αντιπαραβολή με τις «ανεπτυγμένες χώρες». Ο «Παγκόσμιος Νότος» προσφέρει μια πιο ουδέτερη και ελκυστική ετικέτα.
Ο Παγκόσμιος Νότος γίνεται τώρα σταδιακά συνώνυμο της Ομάδας των 77, μιας ομάδας μετα-αποικιακών και αναπτυσσόμενων χωρών που ενώθηκαν το 1964 για να υποστηρίξουν από κοινού τα συλλογικά οικονομικά τους συμφέροντα και να ενισχύσουν τη διαπραγματευτική τους ικανότητα στα Ηνωμένα Έθνη. Σήμερα τα μέλη της Ομάδας των 77, που αριθμεί πλέον 134 χώρες, αναφέρονται τακτικά στον εαυτό τους ως Παγκόσμιος Νότος.
Τα τελευταία χρόνια, η ιδέα ότι η παγκόσμια πολιτική και οικονομική τάξη διαιρεί τον κόσμο σε δύο άνισες παρατάξεις επανήλθε. Η αναβίωση του όρου Παγκόσμιος Νότος δεν είναι τίποτα άλλο από μία καταφανή ένδειξη των ανισοτήτων στην παγκόσμια τάξη. Τον Δεκέμβριο του 2022, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ υιοθέτησε ψήφισμα με τίτλο «Προς μια νέα διεθνή οικονομική τάξη», επαναφέροντας στην ουσία τη «Νέα Διεθνή Οικονομική Τάξη» της δεκαετίας του 1970. Η κατανομή των ψήφων υπέρ και κατά του ψηφίσματος αντανακλούσε σχεδόν ακριβώς τη γραμμή Μπραντ που χωρίζει τον Παγκόσμιο Βορρά και Νότο, με τις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά, την Ιαπωνία, τη Νότια Κορέα, το Ισραήλ, τη Νέα Ζηλανδία, την Αυστραλία και την Ευρώπη να καταψηφίζουν το ψήφισμα, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος ψήφισε υπέρ, με εξαίρεση την αποχή της Τουρκίας.
Ο όρος ωστόσο του Παγκόσμιου Νότου είναι τόσο ευρύς και οι χώρες που τον απαρτίζουν έχουν μεταξύ τους τόσο διαφορετικές και συχνά αλληλοσυγκρουόμενες προτεραιότητες, που δεν αρκεί για να χαρακτηρίσει μία ομάδα χωρών με ενιαίο γεωπολιτικό προσανατολισμό των μελών της. Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, παρατηρούν οι Στιούαρτ Πάτρικ και Αλεξάντρα Χάγκινς του Carnegie Εndowment. Όταν η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ υιοθέτησε τον Φεβρουάριο του 2022 ψήφισμα που απαιτούσε την άμεση αποχώρηση των ρωσικών δυνάμεων, οι χώρες του Παγκόσμιου Νότου ήταν διχασμένες, με περισσότερο από το 60% να τάσσεται υπέρ της Ουκρανίας και περίπου το ένα τρίτο να απέχει.
Ο Παγκόσμιος Νότος είναι επίσης έντονα διχασμένος στο ζήτημα της μεταρρύθμισης του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, με ορισμένους να τάσσονται υπέρ της προσθήκης επιπλέον μόνιμων κρατών-μελών, πέραν των πέντε μεγάλων νικητών του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και άλλους να αντιτίθενται σθεναρά. Τις περισσότερες φορές αναφέρονται η Ινδία, η Ιαπωνία, η Βραζιλία, αλλά και η Γερμανία που δεν ανήκει στον Παγκόσμιο Νότο, ως επικρατέστερες μεταξύ των χωρών που διεκδικούν θέση στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Χαρακτηριστική είναι επίσης η περίπτωση του Τούρκου προέδρου, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, που παρά το γεγονός ότι η χώρα του ανήκει τυπικά στο δυτικό στρατόπεδο, επαναλαμβάνει διαρκώς ότι «ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από τους πέντε».
Η υιοθέτηση μιας κοινής θέσης, επίσης, για τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι αδύνατη όταν η ομάδα περιλαμβάνει δημοκρατίες αλλά και απόλυτες μοναρχίες, κληρονομικές δικτατορίες και κράτη που διοικούνται από στρατιωτικά καθεστώτα. Στο θέμα της κλιματικής κρίσης είναι αδύνατη μία ενιαία στάση καθώς ο Παγκόσμιος Νότος περιλαμβάνει φτωχούς εισαγωγείς ενέργειας από τη μια και πλούσια πετρελαϊκά κράτη από την άλλη. Υπάρχουν εξάλλου σκληρές αντιπαλότητες, για παράδειγμα το Ιράν και η Σαουδική Αραβία ή η Ινδία και η Κίνα είναι απίθανο να συνεργαστούν σε θέματα άμυνας και ασφάλειας.
Σε κάθε περίπτωση, όμως, γεγονός είναι ότι το βάρος του Παγκόσμιου Νότου στις παγκόσμιες υποθέσεις αυξάνεται, καθώς αντιπροσωπεύει περίπου το 40% του παγκόσμιου ΑΕΠ και περίπου το 85% του παγκόσμιου πληθυσμού. Σε αυτόν περιλαμβανονται και χώρες του σχήματος BRICS. Και με την αύξηση της επιρροής έρχεται και αυξημένη φιλοδοξία. Η πιο φιλόδοξη χώρα από όλες είναι η Κίνα, η οποία επιδιώκει να ηγηθεί του αναδυόμενου αυτού κόσμου. Η οικονομική της ισχύς και η ικανότητα του Πεκίνου να επηρεάζει άλλες αναδυόμενες οικονομίες ακολουθεί πλέον στη δεύτερη θέση παγκοσμίως, μετά τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Κατά πόδας φιλοδοξεί να ακολουθήσει το Νέο Δελχί. Ο πρωθυπουργός Ναρέντρα Μόντι υπερηφανεύεται ότι η Ινδία είναι ο τέταρτος μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Αφρικής και η πέμπτη μεγαλύτερη πηγή άμεσων ξένων επενδύσεων. Εμβαθύνει επίσης τους δεσμούς της με τα κράτη του Κόλπου. Η Βραζιλία του Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα, μια αγροτική δύναμη, μιλάει για την επισιτιστική ασφάλεια. Οι επιχειρήσεις της Τουρκίας κατασκευάζουν υποδομές στην Ανατολική Αφρική.
«Σταματήστε να θεωρείτε τον Παγκόσμιο Νότο δεδομένο. Η Αμερική και η Ευρώπη πρέπει να σεβαστούν το αυξανόμενο κύρος των μεμονωμένων κρατών, να επενδύσουν σε μακροπρόθεσμες σχέσεις και να εξετάσουν τη μεταρρύθμιση του Συμβουλίου Ασφαλείας», γράφει η βαρόνη Κάθριν Άστον, η οποία έχει διατελέσει Ύπατη Εκπρόσωπος της ΕΕ για την Εξωτερική Πολιτική και αντιπροεδρος της Κομισιον, σε άρθρο της που δημοσιεύεται στον δικτυακό τόπο της βρετανικής δεξαμενής σκέψης Chatham House.
