Οι αλλεπάλληλες κρίσεις της τελευταίας δωδεκαετίας οδήγησαν τις χώρες της ΕΕ να επανεξετάσουν και να αναθεωρήσουν πολλές από τις επιλογές του παρελθόντος για να διασφαλιστεί η συνοχή της: Aπό την εποπτεία των χρηματοπιστωτικών αγορών και το ρόλο των δημοσιονομικών παρεμβάσεων σε συνθήκες ύφεσης μέχρι την υιοθέτηση ενιαίας στάσης στον τομέα της υγείας στα χρόνια της πανδημίας.
Σήμερα η ΕΕ και η συνοχή της δοκιμάζονται ξανά εξαιτίας της ενεργειακής κρίσης. Η Ρωσία αξιοποιεί ως στρατηγικό όπλο την ενεργειακή εξάρτηση χωρών της ΕΕ προκειμένου να πετύχει τους στόχους της στην Ουκρανία και ενδεχομένως και στην ίδια την ΕΕ. Η ένταση της τωρινής κρίσης οφείλεται σε επιλογές που έκανε η Γερμανία στο απώτερο παρελθόν. Προκειμένου να εξασφαλίσει φθηνή ενέργεια για την εξαγωγική της βιομηχανία παράβλεψε τους κινδύνους της ενεργειακής εξάρτησης από τη Ρωσία.
Με αφορμή την περικοπή της ροής φυσικού αερίου από τη Ρωσία προς χώρες της ΕΕ, που θέτει σε κίνδυνο κυρίως τη γερμανική οικονομία, η πολιτική ηγεσία της χώρας αυτής ζήτησε την αλληλεγγύη των υπολοίπων χωρών της ΕΕ. O Καγκελάριος της Γερμανίας Ολαφ Σολτς με δήλωσή του είπε ότι όλοι επηρεάζονται από τις αυξήσεις στο κόστος της ενέργειας και δεν μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι το ζήτημα αυτό αφορά μόνο μερικές χώρες (Financial Times 22 Ιουλίου 2022).
Οι δηλώσεις αυτές έγιναν με αφορμή τις αντιδράσεις που εκδηλώθηκαν κυρίως από την Ισπανία και την Πορτογαλία στην αρχική πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για εθελοντική περικοπή στην κατανάλωση φυσικού αερίου κατά 15% στους επόμενους οκτώ μήνες έναντι του μέσου όρου κατανάλωσης της τελευταίας πενταετίας. Περικοπή η οποία σύμφωνα με την αρχική πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής μπορούσε να γίνει υποχρεωτική.
Το επιχείρημα του Όλαφ Σόλτς - τηρουμένων των αναλογιών - είναι ταυτόσημο με το επιχείρημα του Πρωθυπουργού της Ελλάδας Γιώργου Παπανδρέου το 2010. Τότε η Ελλάδα ζητούσε την αλληλεγγύη της ΕΕ λέγοντας ότι η χρηματοοικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008 από τις ΗΠΑ δεν επηρεάζει μόνο την Ελλάδα - παρά τα λάθη στην οικονομική της πολιτική πριν το 2009 - και σύντομα θα διαχυθεί και σε άλλες χώρες της ΕΕ.
Τότε η ΕΕ άργησε πολύ να αντιδράσει. Όταν τελικά ανέλαβε πρωτοβουλίες χρησιμοποίησε αυστηρά μέτρα για την Ελλάδα για να αποφευχθεί ο ηθικός κίνδυνος από μελλοντικές αυθαιρεσίες στην τήρηση των δημοσιονομικών της κανόνων. Το αποτέλεσμα ήταν η Ελλάδα και οι πολίτες της να υποστούν τις συνέπειες μιας μακροχρόνιας κρίσης ενώ στη συνέχεια οδηγήθηκαν σε οικονομικές περιπέτειες και άλλες χώρες της ΕΕ.
Τα επιχειρήματα της Γερμανίας και των «φειδωλών» συμμάχων της του 2010 ότι η Ελλάδα ζούσε πάνω από τις δυνατότητές της και επομένως η ΕΕ δεν έχει καμία υποχρέωση να τη στηρίξει, τα χρησιμοποιεί σήμερα η Ισπανία για να αποφύγει την εφαρμογή των προτάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Με ανοικτή επιστολή της προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η Ισπανίδα Υπουργός για την Οικολογική Μετάβαση Teresa Ribera Rodríguez εναντιώθηκε στην πρότασή της λέγοντας:
Η αλληλεγγύη πρέπει να είναι στον πυρήνα των προτάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη διασφάλιση ενεργειακής τροφοδοσίας. Δεν μπορεί όμως αυτό να γίνεται χωρίς να αξιολογηθεί αν οδηγεί σε άνιση κατανομή των βαρών μεταξύ των χωρών της ΕΕ. Σε αντίθεση με άλλες χώρες η Ισπανία, σε ό,τι αφορά τις ενεργειακές της ανάγκες δεν ζούσε όλα αυτά τα χρόνια πάνω από τις δυνατότητές της.
Οι χώρες που εξαρτώνται ενεργειακά πολύ λιγότερο από τη Ρωσία, χρησιμοποιώντας τα επιχειρήματα των «φειδωλών» του 2010, επιχειρούν με τη σειρά τους - με κριτήριο τον ηθικό κίνδυνο και την άνιση κατανομή των βαρών - να δικαιολογήσουν τις επιφυλάξεις τους στην έκκληση της Γερμανίας για αλληλεγγύη.
Μια κίνηση που θα έλυνε, ως ένα βαθμό, το πρόβλημα της κάλυψης ενεργειακών αναγκών της Γερμανίας, θα ήταν να επανεξεταστεί η απόφαση της διακοπής λειτουργίας των πυρηνικών εργοστασίων για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Αυτά είναι προγραμματισμένα να κλείσουν στο τέλος του 2022. Αν η πρόταση για παράταση της λειτουργίας τους γίνει αποδεκτή κινδυνεύει να διαλυθεί η κυβερνητική συμμαχία της Γερμανίας. Το κλείσιμο των πυρηνικών εργοστασίων είναι στον πυρήνα των προγραμματικών θέσεων του κόμματος των Πράσινων. Μια υποχώρηση τους στο ζήτημα αυτό θα δημιουργούσε έντονα υπαρξιακά προβλήματα.
Τα προαναφερθέντα δείχνουν ότι η έννοια της αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών μελών που αναφέρεται στο Άρθρο 2 στη Συνθήκη της ΕΕ, λαμβάνει σε κάθε κρίση διαφορετική ερμηνεία. Το περιεχόμενο της αλληλεγγύης - όπως προκύπτει από την εμπειρία - συνήθως καθορίζεται όχι από τη Συνθήκη για την ΕΕ αλλά από τις εθνικές προτεραιότητες και τα συμφέροντα των χωρών.
Η ΕΕ την τελευταία δωδεκαετία έχει στο παθητικό της ένα ιστορικό ελλείμματος στην έμπρακτη εκδήλωση αλληλεγγύης. Το 2010 με την κρίση στην Ελλάδα και το 2015 με την κρίση στο Προσφυγικό. Έχει όμως κάνει και επιλογές όπως η πρωτοβουλία για κοινή προμήθεια εμβολίων αλλά και η δημιουργία του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας που δείχνουν ότι η ΕΕ μπορεί να κινηθεί προς τη σωστή κατεύθυνση.
Στην παρούσα συγκυρία η Γερμανία και οι φειδωλοί σύμμαχοι της ίσως κατανοήσουν καλύτερα την ανάγκη να υπάρξει μια θεσμική λύση στο ζήτημα της ερμηνείας της έννοιας της αλληλεγγύης. Είναι σωστό να υπάρξει τώρα αλληλεγγύη γιατί σε διαφορετική περίπτωση θα κινδυνεύσει η συνοχή της ΕΕ και θα πετύχει τους στόχους της η Ρωσία. Είναι όμως αναγκαίο να προχωρήσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε θεσμική ερμηνεία της έννοιας της αλληλεγγύης.
Διαφορετικά σε κάθε κρίση θα καταφεύγουμε σε ad hoc ερμηνείες της. Να θεσπιστεί αν και πότε πρέπει να εκδηλώνεται η αλληλεγγύη, να δημιουργηθεί ένας μόνιμος μηχανισμός στην ΕΕ για στήριξη των χωρών σε συνθήκες κρίσης και πώς πρέπει να κατανέμονται τα βάρη μεταξύ των χωρών. Αυτή θα είναι η πιο αποτελεσματική αντίδραση απέναντι στον ευρωσκεπτικισμό αλλά και στην έξαρση του λαϊκισμού που απειλεί τη δημοκρατία και τις προοπτικές για περαιτέρω ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος σε μια περίοδο ραγδαίων γεωπολιτικών και γεωοικονομικών ανακατατάξεων.
* Ο Φίλιππος Σαχινίδης είναι Πρώην Υπουργός Οικονομικών
