Την ονόμασαν «Μεγάλη Παραίτηση». Εκατομμύρια εργαζόμενοι σε όλον τον κόσμο εγκαταλείπουν τις δουλειές τους. Οι σοδειές σαπίζουν, στα αεροδρόμια επικρατεί χάος, ο τουρισμός κινδυνεύει, μεγάλα έργα δεν ξεκινούν. Με την πανδημία άνοιξε το καπάκι μιας κατσαρόλας που έβραζε από καιρό. Ό,τι δεν πέτυχε ο Μαρξ με το «Κεφάλαιο» και την θεωρία της υπερεργασίας και της υπεραξίας, το πέτυχε ο… κορονοϊος!
Κάθε άλλο παρά τυχαίο είναι πως μετά από αιώνες εργατικών αγώνων, τα συνδικάτα χάνουν την δύναμή τους. Οι εργαζόμενοι παίρνουν την μοίρα τους στα χέρια τους και επαναδιαπραγματεύονται με έναν μάλλον ανορθόδοξο – αλλά όπως φαίνεται αποτελεσματικό - τρόπο.
Στην πραγματικότητα η τάση υπήρχε από πριν. Οι εργοδότες γίνονταν όλο και πιο απαιτητικοί, οι συνθήκες εργασίας χειροτέρευαν, οι δουλειές γίνονταν όλο και πιο κακοπληρωμένες.
Αλλά η θρυαλλίδα ήταν ο κορονοϊός. Πολλές εταιρίες, κυρίως οι δραστηριοποιούμενες στον τουρισμό και στις μεταφορές, προχώρησαν σε δραστικές μειώσεις προσωπικού. Οι βιομηχανίες σταμάτησαν την παραγωγή τους. Όλοι μπήκαν στην λογική της τηλε-εργασίας, της εργασίας από το σπίτι. Τα κράτη μπήκαν στη λογική των αναστολών εργασίας και των επιδομάτων. Και κυρίως, οι εταιρίες βρέθηκαν σε τόσο μεγάλο πανικό, που προχώρησαν σε βίαιη μείωση του προσωπικού τους, χωρίς σχεδιασμό για την επόμενη ημέρα.
Έτσι βρέθηκαν, για παράδειγμα, τα αεροδρόμια με μειωμένο ως και 50% το προσωπικό τους. Έτσι «εξαφανίστηκαν» οι εργαζόμενοι στα τρένα.
Η θετική εξαίρεση της Ελλάδας
Εδώ να σημειώσουμε ότι στην Ελλάδα, αν και υπάρχει έλλειψη εργαζομένων σε κρίσιμους τομείς της ελληνικής οικονομίας όπως ο αγροτικός, ο τουριστικός, ο κατασκευαστικός, η μεταποίηση, δεν ζούμε το χάος που βλέπουμε στις άλλες χώρες. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η κυβέρνηση εγκαίρως και με περισσότερη γενναιοδωρία ενίσχυσε επιχειρήσεις και νοικοκυριά τόσο κατά την κρίση της πανδημίας, όσο και κατά την τρέχουσα ενεργειακή κρίση. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Bruegel, η χώρα μας κατατάσσεται πρώτη, έχοντας διαθέσει το 3,7% του ΑΕΠ της, πολύ πάνω από την Γερμανία (1,2%), την Γαλλία (1,4%), την Ιταλία (2,1%), την Ισπανία (1,7%). Και οι επιχειρήσεις μπόρεσαν να κρατήσουν τους εργαζομένους τους.
Δεν συνέβη το ίδιο στις άλλες χώρες. Με αποτέλεσμα οι εργαζόμενοι να συνειδητοποιήσουν πόσο εύκολο είναι από τη μια μέρα στην άλλη να βρεθούν εκτός εργασίας. Επιπλέον, είχαν και την ευκαιρία να ζήσουν την ζωή όπως θα την ήθελαν – χωρίς ασφυκτικά ωράρια, χωρίς άγχος, στο σπίτι με την οικογένεια. Ανακάλυψαν πως ζωή δεν πρέπει να είναι μόνο η διαδρομή ανάμεσα στο σπίτι και στη δουλειά. Και δεν θέλουν πια η ζωή τους να ταυτίζεται με την εργασία τους, που συχνά δεν είναι καν αξιοπρεπώς πληρωμένη.
Επιπλέον, ο μεγάλος αριθμός θανάτων από covid έκανε πολλούς να συνειδητοποιήσουν πόσο μικρή και απρόβλεπτη είναι η ζωή. Οι γυναίκες και οι νέοι επηρεάστηκαν περισσότερο από τους άνδρες και τους μεγαλύτερους σε ηλικία. Αμερικανική έρευνα έδειξε πως μία στις τρεις γυναίκες σκέπτεται να εγκαταλείψει την αγορά εργασίας, να αλλάξει επάγγελμα ή να μειώσει τις ώρες εργασίας.
Και βέβαια, το μεγαλύτερο σοκ προκλήθηκε σε όσους εργάζονταν στον τομέα της υγείας και άλλους τομείς σχετιζόμενους με την αντιμετώπιση της πανδημίας, που δούλεψαν εξαντλητικά και έφθασαν στην εξουθένωση (burnout).
Και άρχισαν να… ψάχνονται! Αναζητώντας την επόμενη εργασία τους. Είχαν άλλωστε άφθονο χρόνο χάρη στα επαναλαμβανόμενα lockdown.
Δεν έγιναν όλα απότομα. Το 2020, με την έναρξη της πανδημίας, οι περισσότεροι εργαζόμενοι προσπάθησαν να παραμείνουν στην εργασία τους, σκεπτόμενοι ότι αν απολύονταν θα δυσκολεύονταν να επανέλθουν. Ωστόσο ο ιός συνέχισε να βρίσκεται ανάμεσά μας για περισσότερο χρόνο από τον αναμενόμενο. Και το άγχος για το μέλλον οδήγησε σε ανασχεδιασμό και αναπροσανατολισμό.
Από την σύνταξη ως την απροθυμία
Οι μελετητές του φαινομένου – πρώτος το προέβλεψε και το περιέγραψε ο καθηγητής Άντονι Κλοτς του Texas A&M University - μιλούν για τα πέντε R: retirement, relocation, reconsideration, reshuffling και reluctance. Δηλαδή συνταξιοδότηση (αφού πολλοί επέλεξαν να χρησιμοποιήσουν αυτό το δικαίωμά τους), μετεγκατάσταση (καθώς πολλοί άλλαξαν τόσο κατοικίας και αναζήτησαν εκεί άλλη εργασία), αναθεώρηση σχεδίων, ανακατατάξεις, απροθυμία να συνεχίσουν να εργάζονται με τους προηγούμενους ρυθμούς και τις προηγούμενες συνθήκες. Βασικός παράγων απροθυμίας έγινε και το γεγονός ότι πολλοί ανέπτυξαν μια φοβία και δεν θέλουν να επιστρέψουν σε χώρους εργασίας με μεγάλο συνωστισμό.
Όπως παγκοσμίως έχει καταγραφεί, το 2021 αυξήθηκαν υπερβολικά οι συνταξιοδοτήσεις. Εργαζόμενοι που είχαν κατοχυρώσει το δικαίωμα στη σύνταξη, αλλά καθώς ήταν σχετικά νέοι δεν σκόπευαν αρχικά να αποσυρθούν, αποφάσισαν πως θέλουν να έχουν στην διάθεσή τους περισσότερο ελεύθερο χρόνο.
Κατά το 2021 σημειώθηκε ρεκόρ εθελοντικών αποχωρήσεων εργαζομένων. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, 47 εκ Αμερικανοί παραιτήθηκαν από τη δουλειά τους! Ακόμη και τα βενζινάδικα και τα οδοντιατρεία χρειάστηκε να μειώσουν τις ώρες λειτουργίας τους, καθώς δεν μπορούν να αναπληρώσουν το προσωπικό τους.
Η στατιστική καμπύλη έχει ενδιαφέρον. Από το 2009 ως το 2019 το ποσοστό παραιτήσεων ήταν 0,1% ετησίως. Το 2020, η αβεβαιότητα που προκάλεσε η πανδημία μείωσε τις παραιτήσεις, καθώς οι εργαζόμενοι επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στην ανάγκη να κρατήσουν τις δουλειές τους. Το 2021, ήλθε η ώρα της «απελευθέρωσης» από την παρένθεση της ανασφάλειας.
Η «Μεγάλη Αναβάθμιση»
Οι εργαζόμενοι άρχισαν να φεύγουν – κυρίως από χαμηλά αμειβόμενες εργασίες, επιχειρήσεις επισιτισμού και τουρισμού, αλλά και από την μεταποίηση. Είχε έλθει η ώρα της «Μεγάλης Αναβάθμισης», όπως ονομάστηκε η απόφαση των εργαζομένων να βρουν εργασίες ανάλογες των προσόντων τους.
Οι μεγάλοι όμιλοι αντέδρασαν αμέσως. Ανεβάζοντας τους μισθούς! Το 2021 η Μακντόναλντ’ς έδωσε αυξήσεις της τάξης του 10% και αύξησε το ωρομίσθιο των νεοπροσλαμβανομένων από 11 σε 17 δολάρια την ώρα. Παράλληλα βελτίωσε άλλα πακέτα παροχών προς τους εργαζομένους της. Το σχέδιο πέτυχε και στο τέλος της χρονιάς η εταιρία είχε περισσότερους εργαζόμενους από ό,τι στην αρχή.
Τέτοιες λύσεις μπορούν να αποδώσουν σε τομείς όπου απαιτείται η αυτοπρόσωπη παρουσία των εργαζομένων, ωστόσο σε άλλους τομείς, όπως αυτός της τεχνολογίας, οι ειδικοί θεωρούν βέβαιο ότι οδεύουμε προς μια αποκεντρωμένη οικονομία.
Ο χώρος της εργασίας έχει ήδη αρχίσει να οργανώνεται διαφορετικά. Υπάρχουν εταιρίες που ήδη έχουν επιλέξει την τηλε-εργασία για τους εργαζομένους τους ή ένα μικτό σύστημα με ορισμένες ημέρες τηλε-εργασίας και τις υπόλοιπες με φυσική παρουσία.
Οι μεγάλες αλλαγές: Λιγότερα ψώνια, περισσότερο μάνατζμεντ
Αυτό σημαίνει ότι θα αλλάξουν πολλά. Οι εργαζόμενοι θα εξοικονομούν χρήματα που αναγκαστικά ξόδευαν όταν έπρεπε να προσέρχονται καθημερινά στην εργασία τους. Θα ψωνίζουν λιγότερα ρούχα και παπούτσια, θα ξοδεύουν λιγότερα για βενζίνη και πάρκινγκ. Αυτό βοηθά και στην αντιμετώπιση του πληθωρισμού.
Θα αλλάξει και η χρήση των κτιρίων – λιγότερα γραφεία και περισσότεροι χώροι για συσκέψεις και συναντήσεις με πελάτες.
Θα αλλάξει, κυρίως, το ιεραρχικό μοντέλο ηγεσίας. Θα περάσουμε σε εργαζόμενους μάνατζερ, δηλαδή σε εργαζόμενους με περισσότερες αποφασιστικές αρμοδιότητες και θα αλλάξει το μοντέλο κεντρικής διοίκησης με σημείο αναφοράς πάντα τον «ηγέτη» διευθύνοντα σύμβουλο. Αυτό σημαίνει ότι οι εταιρίες θα αναζητήσουν εργαζομένους με περισσότερα προσόντα και ικανότητα ανάπτυξης πρωτοβουλιών.
Θα αλλάξουν και άλλες «συνήθειες». Σύμφωνα με έρευνα της Μακίνσεϊ, οι εταιρίες θα αναγκαστούν πραγματικά να κάνουν αξιοκρατικές προσλήψεις – διαφορετικά το μοντέλο της εξ αποστάσεως εργασίας θα αποτύχει παταγωδώς.
Η «Μεγάλη Φθορά»: Πού πήγαν όλοι;
Η έλλειψη αξιοκρατίας και η λογική της ήσσονος προσπάθειας έχει οδηγήσει σε αυτό που ονομάστηκε «Η Μεγάλη Φθορά»: Οι εργαζόμενοι αντιμετώπισαν από χρόνια την εργασία τους ως μια καταναγκαστική διαδικασία και οι εργοδότες πάσχιζαν να αλλάξουν αυτήν την νοοτροπία χωρίς αποτέλεσμα. Επήλθε έτσι φθορά τόσο στις σχέσεις μεταξύ των δύο πλευρών, όσο και στο αποτέλεσμα.
Η συγκεκριμένη έρευνα έδειξε ότι ήλθε η ώρα και για τις επιχειρήσεις να αλλάξουν τη στρατηγική τους στις υπηρεσίες ανθρώπινου δυναμικού. Και για τους εργαζόμενους ήλθε η ώρα να αναβαθμίσουν γνώσεις και δεξιότητες, εντοπίζοντας ποια από τα προσόντα τους μπορούν να επιδράσουν θετικά στην ανάπτυξη και την κερδοφορία της επιχείρησης όπου εργάζονται.
Προς το παρόν, ένα από τα πιο δημοφιλή μιμίδια είναι αυτό με τον Τζον Τραβόλτα, στο «Pulp Fiction», όταν μπαίνει σε ένα δωμάτιο, δεν βρίσκει κανέναν και απλώνει τα χέρια κοιτάζοντας γύρω του απελπισμένος. «Πού πήγαν όλοι;». Για την ακρίβεια «που πήγαν όλοι οι εργαζόμενοι;».
Κάπως έτσι σηκώνουν τα χέρια τους στη Γερμανία. Στη Βαυαρία, το φεστιβάλ Puls Open Air της Βαυαρικής Ραδιοφωνίας ακυρώθηκε επειδή δεν στάθηκε δυνατόν να βρεθεί αρκετό προσωπικό ασφαλείας. Το Europa park, το δημοφιλέστερο μετά την γαλλική Ντίσνεϊλαντ, αναγκάστηκε να περιορίσει τον αριθμό των επισκεπτών και ανακοίνωσε 128 θέσεις εργασίας, πολλές από τις οποίες μόνιμες.
Παράλληλα επικρατεί χάος στα αεροδρόμια και παντού βλέπεις κλειστά εστιατόρια. Το Γερμανικό Ινστιτούτο Οικονομικών Ερευνών αναφέρει ότι υπάρχει έλλειψη εργαζομένων παντού – από τα επαγγέλματα υψηλής εξειδίκευσης ως τα πλυντήρια ρούχων. Περισσότερο πλήττονται τα αεροδρόμια και ο εταιρίες επισιτισμού.
Το γερμανικό Ινστιτούτο Ερευνών Αγοράς Εργασίας και Επαγγελματικής Έρευνας, σε πρόσφατη έρευνά του, καταλήγει πως η Μεγάλη Παραίτηση δεν οφείλεται στους κακούς εργοδότες. Οφείλεται στο γεγονός ότι στην διάρκεια της πανδημίας έγιναν πολύ λίγες προσλήψεις και πολύ περισσότερες απολύσεις.
Σε όλα αυτά μεγάλο ρόλο παίζει ο παράγοντας του δημογραφικού. Υπολογίζεται ότι στην Γερμανία σε δέκα χρόνια θα συνταξιοδοτηθούν και θα βγουν από την αγορά εργασίας τέσσερα εκατομμύρια περισσότεροι άνθρωποι από αυτούς που θα εισέλθουν σ’ αυτήν. Σε ένα σύνολο 40 περίπου εκατομμυρίων εργαζομένων, θα πρόκειται για μεγάλο πλήγμα. Υπολογίζεται ότι η Γερμανία χρειάζεται κάθε χρόνο 400.000 αλλοδαπούς εργαζόμενους.
Δεν μοιάζει τόσο απλό. Απαιτείται γνώση της γλώσσας και επίλυση προβλημάτων όσον αφορά στην ένταξη και την αναγνώριση των επαγγελματικών προσόντων. Επιπλέον, σύμφωνα με έρευνα, ένας στους δέκα αλλοδαπούς αποφασίζει να εγκαταλείψει την Γερμανία.
Παράλληλα, στη Γερμανία, οι μισές γυναίκες εργάζονται με μερική απασχόληση, προκειμένου να ανταποκρίνονται στα άλλα καθήκοντά τους.
Σε δυσμενή θέση έχουν βρεθεί και οι υπόλοιποι εργαζόμενοι μερικής απασχόλησης, που στην διάρκεια της πανδημίας δεν αντιμετωπίστηκαν ισότιμα, καθώς δεν έλαβαν τα αναγκαία επιδόματα και ένα εκατομμύριο από αυτούς έχασαν τις δουλειές τους.
Η Μεγάλη Επαναδιαπραγμάτευση: Από την αγορά των εργοδοτών στην αγορά των εργαζομένων
Όλα αυτά, σε όλη την Ευρώπη, πιστεύεται ότι τελικά θα οδηγήσουν σε τεκτονικές, θα λέγαμε, αλλαγές στην αγορά εργασίας. Σύμφωνα με έρευνα του ΔΝΤ του 2017, από την δεκαετία του 1980 και μετά οι εργαζόμενοι υπήρξαν οι μεγάλοι χαμένοι. Υπήρξε ανάπτυξη και παραγωγή πλούτου, αλλά επωφελήθηκαν κυρίως οι εργοδότες και σχεδόν καθόλου οι εργαζόμενοι, οι οποίοι στην πραγματικότητα ήταν πάντα ο μοχλός της κερδοφορίας. Δηλαδή, η θέση τους επιδεινώθηκε ακριβώς στα χρόνια που οι οικονομίες αναπτύχθηκαν. Και οι ανισότητες βάθυναν…
Σ’ αυτό συνέβαλε και η ανάπτυξη της τεχνολογίας, η οποία σε πολλές περιπτώσεις αντικατέστησε τους εργαζομένους. Το συμπέρασμα εκείνης της έκθεσης ήταν ότι έπρεπε να ληφθούν πολιτικές αποφάσεις για δικαιότερη αναδιανομή του πλούτου.
Τώρα, μαζί με την Μεγάλη Παραίτηση, έχει έλθει και η ώρα της… Μεγάλης Επαναδιαπραγμάτευσης. Οι εργαζόμενοι βρίσκονται πια σε διαρκή κίνηση αναζητώντας καλύτερες δουλειές, καλύτερες συνθήκες εργασίας, υψηλότερες αμοιβές και περισσότερη ευελιξία. Η πανδημία έβαλε στα χέρια τους ένα πολύ ισχυρό διαπραγματευτικό όπλο.
Η προσφορά θέσεων εργασίας είναι πια διπλάσια σε σχέση με την προ πανδημίας περίοδο. Και οι εργαζόμενοι μπορούν να διαπραγματευτούν για μια καλύτερη θέση εργασίας. Άλλωστε, η άνοδος του πληθωρισμού οδηγεί όλους στο κυνήγι για έναν καλύτερο μισθό.
Δεν υπάρχει πια καμιά αμφιβολία ότι πολύ σύντομα θα περάσουμε από την αγορά των εργοδοτών στην αγορά των εργαζομένων, που γίνονται πιο ισχυροί…
*Βουλευτής Β3 Νοτίου Τομέα Αθηνών, υφυπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου, δημοσιογράφος
