Της Νεφέλης Μπόνη-Καζαντζίδου
Τι θα λέγατε αν μαθαίνατε ότι τα κύτταρα μιας γυναίκας που πέθανε το 1951 επέτρεψαν την ανάπτυξη του πρώτου εμβολίου της πολιομυελίτιδας τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατό της, σώζοντας εκατομμύρια ζωές σ' όλον τον κόσμο; Αυτήν και χιλιάδες άλλες ανακαλύψεις, που άλλαξαν την ιστορία της ιατρικής και βιολογικής έρευνας, τις χρωστάμε στη Χενριέτα Λακς, μια Αφροαμερικανίδα καπνεργάτρια από τη Βιρτζίνια των Ηνωμένων Πολιτειών, μητέρα πέντε παιδιών, που έχασε τη ζωή της από καρκίνο του τραχήλου της μήτρας, στις 4 Οκτωβρίου 1951, σε ηλικία 31 ετών.
Οκτώ μήνες νωρίτερα, στις 8 Φεβρουαρίου του ίδιου χρόνου, κατά τη διάρκεια της θεραπείας της στο Νοσοκομείο «Τζονς Χόπκινς» στη Βαλτιμόρη, ο γιατρός Τζορτζ Ότο Γκάι είχε απομονώσει -χωρίς τη γνώση ή την άδειά της- δύο δείγματα κυττάρων από τη μήτρα της Χενριέτα, ένα υγιές κι ένα καρκινικό. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, όλα τα ανθρώπινα κύτταρα που καλλιεργούνταν σε εργαστήριο, μετά την απομόνωσή τους από ιστούς, πέθαιναν έπειτα από έναν συγκεκριμένο αριθμό διαιρέσεων. Ομως, όπως διαπίστωσε ο Γκάι, τα καρκινικά κύτταρα της Χενριέτα Λακς είχαν την απίστευτη ικανότητα να διαιρούνται χωρίς να πεθαίνουν - σε ευνοϊκές συνθήκες, μπορούσαν να διατηρούνται και να αυξάνονται για πάντα! Αυτό ήταν αποτέλεσμα των ίδιων χαρακτηριστικών που κόστισαν τη ζωή της: οι μεταλλάξεις είχαν αφαιρέσει από αυτά κάθε έλεγχο του πολλαπλασιασμού. Έτσι, τα κύτταρα της Χενριέτα Λακς έδωσαν ζωή στην πρώτη «αθάνατη» κυτταρική σειρά ανθρώπινων κυττάρων. Η βοηθός του Γκάι τούς έδωσε το όνομα «HeLa», από τα δύο πρώτα γράμματα του ονόματος και του επωνύμου της, Χενριέτα Λακς.
Τα θαυμαστά αυτά κύτταρα ήταν τα πρώτα ανθρώπινα κύτταρα που μπορούσαν να δώσουν έναν πανομοιότυπο πληθυσμό από ένα μόνο κύτταρο. Έτσι, ο Γκάι μπόρεσε να τα μοιραστεί με δεκάδες επιστήμονες, σ' όλον τον κόσμο. Ένας από αυτούς ήταν ο Τζόνας Σαλκ, ιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ, ο οποίος τα χρησιμοποίησε για να αναπτύξει το πρώτο αποτελεσματικό εμβόλιο κατά της πολιομυελίτιδας. Τα κύτταρα HeLa μπορούσαν να καλλιεργηθούν μαζικά, με πολύ μικρό κόστος και σε τόσο μεγάλες ποσότητες, που οι εγκαταστάσεις παραγωγής τους στο Πανεπιστήμιο Tuskegee ήταν το πρώτο «εργοστάσιο κυττάρων». Το μικρό κόστος και η ευκολία μόλυνσης των κυττάρων από τον ιό της πολιομυελίτιδας επέτρεψαν να δοκιμαστεί η αποτελεσματικότητα του εμβολίου στη δημιουργία αντισωμάτων κατά του ιού. Μετά την επιτυχία των κλινικών δοκιμών, το εμβόλιο δόθηκε στην κυκλοφορία το 1955, μειώνοντας τις περιπτώσεις πολιομυελίτιδας στις ΗΠΑ από 35.000 το 1953, σε μόλις 161 το 1961.
Τα κύτταρα της Χενριέτα Λακς συνεχίζουν να πολλαπλασιάζονται και να χρησιμοποιούνται σε χιλιάδες επιστημονικές έρευνες ακόμα και σήμερα. Εκτιμάται ότι επιστήμονες έχουν καλλιεργήσει τόνους ολόκληρους από κύτταρα HeLa - απείρως περισσότερα από αυτά που υπήρξαν ποτέ στο σώμα της ίδιας της Χενριέτα. Η Χενριέτα Λακς, μια νέα γυναίκα που δεν έζησε για να δει τα παιδιά της να μεγαλώνουν, άφησε πίσω της μια ανεκτίμητη κληρονομιά, βοηθώντας την ιατρική και την επιστήμη, όσο κανείς άλλος. Εκείνη δεν το έμαθε ποτέ, αλλά η ανθρωπότητα της οφείλει πάρα πολλά.
Η κληρονομιά της Χενριέτα Λακς
Τα κύτταρα HeLa έχουν χρησιμοποιηθεί, μέχρι σήμερα, σε χιλιάδες επιστημονικές έρευνες, για την έρευνα πάνω στον καρκίνο και το AIDS, τη δοκιμασία της τοξικότητας χημικών ουσιών και επιβλαβούς ακτινοβολίας, για τη χαρτογράφηση ανθρώπινων γονιδίων και για χιλιάδες άλλες έρευνες. Μια αναζήτηση στη βάση δεδομένων «PubMed» των Εθνικών Ινστιτούτων Υγείας των ΗΠΑ δίνει πάνω από 96.000 αποτελέσματα επιστημονικών δημοσιεύσεων με αναφορά στα κύτταρα HeLa. Τα κύτταρα αυτά ήταν η πρώτη φυσικά αθάνατη κυτταρική σειρά - σήμερα υπάρχουν πολλές άλλες. Τα κύτταρα HeLa, όμως, αναπαράγονται τόσο εύκολα, που καταστρέφουν άλλες καλλιέργειες, αν αναμιχθούν κατά λάθος. Ύστερα από τις αμέτρητες ανεξέλεγκτες διαιρέσεις που έχουν υποστεί, τα ήδη διαφορετικά καρκινικά κύτταρα της Χενριέτα φέρουν πολύ διαφορετικό γενετικό υλικό από το αρχικό δικό της, έχοντας μέχρι και διαφορετικό αριθμό χρωμοσωμάτων. Ομως, η ταυτότητά της παραμένει, εγείροντας ζητήματα ηθικής, αφού ποτέ δεν ζητήθηκε η άδειά της για τη χρήση των κυττάρων της κατ' αυτόν τον τρόπο. Η χρήση, μάλιστα, του πλήρους γονιδιώματος των κυττάρων HeLa γίνεται μόνο με τη συμφωνία των μελών της οικογένειάς της, για λόγους προστασίας των προσωπικών τους δεδομένων. Η ιστορία της Χενριέτα Λακς έχει περιγραφεί στο βιβλίο «Η αιώνια ζωή της Χενριέτα Λακς» της Ρεμπέκα Σκλουτ, το οποίο γυρίστηκε σε ταινία από το ΗΒΟ, με πρωταγωνίστρια την Όπρα Γουίνφρεϊ.
* Κάθε ημέρα, οι συνεργάτες του μη κερδοσκοπικού οργανισμού επικοινωνίας επιστημονικών θεμάτων στο ευρύ κοινό SciCo παρουσιάζουν με απλά λόγια ένα θέμα που φέρνει την επιστήμη πιο κοντά μας.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Φιλελεύθερος», αρ. φύλλου 56.
