Της Νεφέλης Μπόνη - Καζαντζίδου
Η ιστορία του κόσμου και της επιστήμης πορεύονται παράλληλα, ωθώντας η μία την άλλη προς τα εμπρός. Έτσι, αιώνες πριν η κούρσα για την κατάκτηση του Διαστήματος ή ο αγώνας για να δαμαστεί η ατομική ενέργεια ωθήσουν την επιστήμη σε νέα, απάτητα ως τότε μονοπάτια, ήταν η εξερεύνηση των ηπείρων της υφηλίου που άνοιγε νέους δρόμους, οδηγώντας σε ανακαλύψεις που άλλαξαν τον ρουν της Ιστορίας.
Και δεν μιλάμε για ανακαλύψεις νέων όπλων ή μέσων μεταφοράς, αλλά για κάτι ακόμα πιο σημαντικό: για φυτά! Φυτά που έστησαν στα πόδια τους ολόκληρες αυτοκρατορίες και άλλαξαν τη ζωή των ανθρώπων για πάντα.
Τα δέντρα του γένους της κιγχόνης (cinchona), φυτού ενδημικού της Νότιας Αμερικής, για παράδειγμα, γέννησαν την πρώτη αποτελεσματική θεραπεία κατά της ελονοσίας. Οι αυτόχθονες Κέτσουα των Ανδεων χρησιμοποιούσαν βάμμα από τον φλοιό της κιγχόνης ως αντιπυρετικό - όταν οι Ισπανοί κατακτητές έφεραν την ελονοσία στην αμερικανική ήπειρο, αποδείχθηκε και η δράση της κιγχόνης ως ανθελονοσιακό.
Οι Ιησουίτες μοναχοί έφεραν τη θεραπεία στην Ευρώπη το 1640. Η καλλιέργεια κιγχόνης στην ολλανδική Ιάβα και στη βρετανική Ινδία επέτρεψε την καταπολέμηση της ελονοσίας, σώζοντας πλήθος ζωές και φέρνοντας πολύ σημαντικά έσοδα στις δύο αυτοκρατορίες.
Η αλκαλοειδής δραστική ουσία κινίνη -που σκοτώνει το πλασμώδιο το οποίο προκαλεί την ελονοσία, παρεμποδίζοντας τον μεταβολισμό της αιμοσφαιρίνης- απομονώθηκε και ονομάστηκε το 1820 από τους Γάλλους χημικούς Πιερ Ζοζέφ Πελετιέ και Ζοζέφ Μπιανεμέ Καβεντού. Ήταν η κυρίαρχη θεραπεία κατά της ελονοσίας για έναν ολόκληρο αιώνα, ώσπου αντικαταστάθηκε από την παράγωγη χλωροκίνη.
Οταν, μετά τη δεκαετία του ''80, άρχισε να εμφανίζεται παγκοσμίως ανθεκτικότητα στην κινίνη και στα παράγωγά της, βασική θεραπεία για την ελονοσία έγινε η αρτεμισίνη, που απομόνωσαν από το φυτό artemisia annua τη δεκαετία του ''70, η Κινέζα επιστήμονας Του Γιουγιού και οι συνεργάτες της - ανακάλυψη που βασίστηκε στην παραδοσιακή κινεζική ιατρική και βραβεύθηκε το 2015 με το Νόμπελ Φυσιολογίας & Ιατρικής.
Από τα δάση της Νότιας Αμερικής ξεπήδησε και το καουτσούκ. Για χιλιάδες χρόνια Ολμέκοι, Αζτέκοι και Μάγια χρησιμοποιούσαν την κολλώδη, γαλακτώδη ουσία λάτεξ από τον κορμό του δέντρου Hevea, προκειμένου να φτιάξουν μπάλες για παιχνίδια (!), σκεύη και αδιάβροχα υφάσματα.
Το λάτεξ, φυσικό πολυμερές του ισοπρενίου, ήρθε στην Ευρώπη το 1736 και ώς τον 19ο αιώνα το καουτσουκόδεντρο είχε εξαπλωθεί σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Από αυτό το δέντρο παράγεται το λάστιχο, ακατέργαστο καουτσούκ που είναι σκληρό, με μικρή ελαστικότητα, η οποία χάνεται με τη θέρμανση. Με την ανάπτυξη του βουλκανισμού από τον Τσαρλς Γκουντγίαρ, το 1839, οι γραμμικές αλυσίδες άνθρακα του πολυμερούς δέθηκαν με δεσμούς ατόμων θείου, που έδωσαν στο υλικό ελαστικότητα και αντοχή στη θέρμανση.
Έτσι ήρθαν τα πρώτα ελαστικά αυτοκινήτων και χιλιάδες άλλες εφαρμογές: γόμες, σόλες παπουτσιών, μονωτικά υλικά... Σήμερα το καουτσούκ έχει αντικατασταθεί σε αρκετές εφαρμογές από το συνθετικό καουτσούκ, που κατασκευάζεται από πολυμερισμό υδρογονανθράκων, αλλά το φυσικό παραμένει πολύτιμο.
Φανταστείτε τι θα κάναμε χωρίς αυτά και πολλά άλλα δώρα των τροπικών δασών… Είναι σίγουρο πως η Ιστορία των τελευταίων αιώνων θα ήταν πολύ διαφορετική!
Το όπιο: άγγελος και διάβολος, μαζί
Κανένα φυτό δεν έχει φέρει τόσα βάσανα και μαζί τόση ανακούφιση (!) όσο η παπαρούνα «μήκων η υπνοφόρος» (papaver somniferum), η πηγή του οπίου. Το όπιο, που είναι ο αποξηραμένος γαλακτώδης χυμός από την κάψα της παπαρούνας, περιέχει 25 διαφορετικές αλκαλοειδείς ενώσεις. Η αναλγητική δράση του οφείλεται κυρίως στην περιεκτικότητά του (10%-12%) στο πανίσχυρο αναλγητικό μορφίνη.
Η απομόνωσή της από τον Friedrich Serturner (το 1803-1805) θεωρείται η πρώτη απομόνωση δραστικής ουσίας από φαρμακευτικό φυτό! Εκείνος της έδωσε το όνομα του Μορφέα, θεού του ύπνου. Η μορφίνη δρα ενεργοποιώντας υποδοχείς του κεντρικού νευρικού συστήματος, με κύρια αποτελέσματα την ανακούφιση από τον πόνο και τη νάρκωση. Ωστόσο, η ίδια αλληλεπίδραση δημιουργεί αισθήματα ευφορίας και επιδρά ψυχομιμητικά, με αποτέλεσμα η μακροχρόνια χρήση μορφίνης να προκαλεί σωματική και ψυχολογική εξάρτηση.
Σε πολύ υψηλές δόσεις μπορεί να αποβεί θανατηφόρα. Έτσι, παρά την ανακούφιση που έχει προσφέρει το όπιο, είναι ένα δίκοπο μαχαίρι. Από τη χημική επεξεργασία της μορφίνης παράγονται, μεταξύ άλλων, ισχυρά εθιστικές ναρκωτικές ουσίες, όπως η ηρωίνη. Ως αποτέλεσμα, η καλλιέργεια και παραγωγή του οπίου ελέγχονται αυστηρά. Η μορφίνη, ωστόσο, παραμένει ένα δώρο της φύσης, χάρη στην εξαιρετικά μεγάλη αποτελεσματικότητά της απέναντι στον ισχυρότερο πόνο.
* Κάθε ημέρα, οι συνεργάτες του μη κερδοσκοπικού οργανισμού επικοινωνίας επιστημονικών θεμάτων στο ευρύ κοινό SciCo παρουσιάζουν με απλά λόγια ένα θέμα που φέρνει την επιστήμη πιο κοντά μας.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Φιλελεύθερος», αρ. φύλλου 40.
