Το 2005 ο ΟΗΕ αναγνώρισε την 27η Ιανουαρίου ως την παγκόσμια Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος. Είναι η ημέρα που ο Ερυθρός Στρατός το 1945 απελευθέρωσε το Άουσβιτς, η ημέρα που έπεσε το πρώτο φως πάνω στο πιο φρικαλέο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας.
Για σχεδόν σαράντα χρόνια μετά, ένα πέπλο σιωπής είχε απλωθεί στον κόσμο σχετικά με το Ολοκαύτωμα. Οι ελάχιστοι επιζώντες κράτησαν για δεκαετίες σφραγισμένα τα χείλη τους, σε μια προσπάθεια να οργανώσουν τις ζωές τους, να επουλώσουν τα τραύματά τους, να συμφιλιωθούν με την απώλεια παιδιών, συζύγων, γονιών, συγγενών, φίλων, ίσως και να ξεχάσουν. Όταν η χρονική απόσταση άρχισε να μαλακώνει τον πόνο, όταν πασίγνωστοι δημιουργοί και σκηνοθέτες της επόμενης γενιάς πήραν τη σκυτάλη, οι μνήμες ξύπνησαν, οι μαρτυρίες ξεχείλισαν και έγιναν εκατοντάδες ταινίες, τηλεοπτικές σειρές, αφιερώματα, βιβλία, χιλιάδες βιβλία, αλλά και έρευνα και τεκμηρίωση από επιστήμονες. Και μουσεία, που μέσα τους οι προσωπικές μνήμες, οι εικόνες και τα τεκμήρια βρήκαν ζωτικό χώρο για να αποτυπώσουν την ιστορία που ο κόσμος θα προτιμούσε μάλλον να ξεχαστεί.
Η μνήμη του Ολοκαυτώματος ήταν για πολλά χρόνια μια αμιγώς Εβραϊκή υπόθεση. Παιδί θυμάμαι, στις δεκαετίες του 60 και του 70, τα μνημόσυνα στις Συναγωγές μας και τη βουβή θλίψη που συνόδευε τα δάκρυα των παππούδων μου, των γονιών μου, των θειάδων μου για όσους της οικογένειάς μας ποτέ δεν μπόρεσαν να ξανανταμώσουν, για όσους ποτέ δεν επέστρεψαν. Κι ανάμεσα στους θρηνούντες και οι ίδιοι οι Όμηροι που είχαν την τύχη να επιβιώσουν από την κόλαση αλλά βίωναν την τύχη τους για χρόνια πολλά ως αφόρητη ενοχή. Γιατί εγώ, γιατί όχι τα αδέλφια μου, η μάνα μου, ο πατέρας μου, τα παιδιά μου;
Θύμα του Ολοκαυτώματος υπήρξε κυρίως το 50% των Εβραίων της Ευρώπης, 6.000.000 άνθρωποι. Άλλωστε για την εξολόθρευσή αυτών, των Εβραίων, επινοήθηκε, σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε αυτό το μαζικό έγκλημα. Το Ολοκαύτωμα όμως έγινε, με μεγάλη καθυστέρηση αλλά έγινε, μια υπόθεση που δίκαια άπλωσε την τραγική της αλήθεια και τις προεκτάσεις της σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Το μήνυμά του είναι τόσο παγκόσμιο, είναι ένα μήνυμα που αναδεικνύει τις ανείπωτες συνέπειες που μπορεί να έχουν η μισαλλοδοξία, ο ρατσισμός οποιασδήποτε μορφής, οι σκευωρίες που στήνονται για να βρουν εξιλαστήρια θύματα, οι αποκλεισμοί, η χάραξη διαχωριστικών γραμμών μεταξύ τους εμείς και οι άλλοι. Όποιοι κι αν είναι αυτοί οι άλλοι.
Και για το λόγο αυτό το Ολοκαύτωμα, πέρα από το ειδεχθές έγκλημα που συντελέστηκε κατά ανθρώπων, έχει αποκτήσει και ένα οικουμενικό συμβολισμό που αφορά την ανάγκη για την επαγρύπνηση της ανθρωπότητας, την ανάληψη των ευθυνών των πάσης φύσεως ηγεσιών και την οργάνωση της άμυνας των κοινωνιών απέναντι ακόμα και στην παραμικρή ανοχή στην καλλιέργεια μίσους, την κατασκευή στερεοτύπων και την έκφραση της φυσικής, λεκτικής ή, τώρα πια, και ψηφιακής βίας.
Υπάρχουν πολλοί που ακόμα επιμένουν να ξεφεύγουν από την αντίληψη αυτής της ανάγκης και την υιοθέτησή της. Πριν αρκετά χρόνια τους λέγαμε «αρνητές του Ολοκαυτώματος», που όμως περιθωριοποιήθηκαν σταδιακά γιατί απλά οι έωλες θεωρίες τους δεν άντεξαν στο βάρος της ιστορικής αλήθειας. Επινοήθηκαν όμως πιο «έξυπνες» μορφές, συνήθως δε και πιο ύπουλες και άρα και πιο επικίνδυνες. Η απ’ ευθείας άρνηση μετασχηματίστηκε σε παραγωγή στερεοτύπων και σε διατύπωση θεωριών συνωμοσίας που η κυκλοφορία τους και η αναπαραγωγή τους βρίσκει ανέξοδους πολλαπλασιαστές στο διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Και παράλληλα βρέθηκε χώρος για ένα εξαιρετικά πονηρό παιγνίδι ισορροπιών, με σύνηθες πρόσχημα την ελευθερία του λόγου και της έκφρασης.
Είναι άραγε ελευθερία έκφρασης ένα σκίτσο σε εφημερίδα ή στο διαδίκτυο που αναπαριστά την πύλη του Άουσβιτς έχοντας αντικαταστήσει το «Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΝΕΙ» (ARBEIT MACHT FREI) με το «ΟΙ ΣΠΟΥΔΕΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΝΟΥΝ» για να σατιρίσει ένα θέμα της τρέχουσας επικαιρότητας; Πόση ελευθερία επιτρέπεται όταν προσβάλλεται ο Όμηρος του Άουσβιτς Ισαάκ Μιζάν, 94 ετών σήμερα, με αριθμό βραχίονα 182641 που περνούσε σχεδόν καθημερινά κάτω από την πύλη αυτή εξαθλιωμένος και καταδικασμένος στην αναμονή του θανάτου την επόμενη μέρα, όταν επέστρεφε από την εξοντωτική καταναγκαστική εργασία έξω από το στρατόπεδο; Πόσο χιούμορ μπορεί να βγάζει η παραποίηση μιας εικόνας - σύμβολο που παραπέμπει στους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια, εκεί που θανατώθηκαν οι γονείς του και τα αδέλφια του; Πόσο δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης μπορεί κανείς να αναγνωρίσει απέναντι στη βάναυση προσβολή της μνήμης και την υποχρέωση της διατήρησής της;
Ακούγονται πολλές φορές φωνές που λένε: «Είστε υπερβολικοί» για να κριτικάρουν την αντίδρασή μας απέναντι σε ένα άρθρο, ένα σκίτσο, ένα σχόλιο, ένα σύνθημα, ένα υπονοούμενο που πιάνουν οι ευαίσθητες κεραίες μας. Τους ξεφεύγει ίσως το πόσο εύκολα, ειδικά σήμερα, το άρθρο γίνεται αγκυλωτός σταυρός στην πόρτα της Συναγωγής στη Λάρισα, το σκίτσο σπασμένα μάρμαρα στο Μνημείο μέσα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, το σύνθημα βανδαλισμένες αναθηματικές πλάκες στο Εβραϊκό Νεκροταφείο της Αθήνας. Τους ξεφεύγει και πόσο εύκολα, νεοναζιστές θιασώτες της φυλετικής καθαρότητας και φορείς της βίας βρέθηκαν στη Βουλή των Ελλήνων και από το βήμα της έσταξαν μίσος και δηλητήριο.
Στην τιμή που απαιτεί η μνήμη του Ολοκαυτώματος δεν χωρούν εκπτώσεις. Ή θα διδαχθούμε από αυτό το στυγερό έγκλημα για να αποτρέψουμε οποιαδήποτε εκτροπή από τον απόλυτο σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων, των δικαιωμάτων των λίγων και διαφορετικών, όποιες κι αν είναι οι διαφορές τους, ή θα επιτρέψουμε σε μια δήθεν εκδοχή της ελευθερίας να σπέρνει στο πάντα εύφορο έδαφος για να δρέψει τα εκάστοτε επόμενα θύματα.
Αυτή η δεκαετία που μόλις ξεκίνησε είναι πολύ κρίσιμη. Στο τέλος της το πιο πιθανό είναι να μην υπάρχει στη ζωή ούτε ένας πια Όμηρος σε ολόκληρο τον κόσμο, ούτε μια ζωντανή απόδειξη πια του Ολοκαυτώματος. Χωρίς τους ζωντανούς μάρτυρες, η μνήμη φθείρεται, εξασθενεί, ξεθωριάζει. Η διατήρησή της δεν αφορά μόνο το παρελθόν, θέτει τις προϋποθέσεις για ένα καλύτερο μέλλον.
Και αυτό είναι υποχρέωση όλων. Όχι μόνο των Εβραίων.
*Ο Μίνος Μωυσής είναι τ. Πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών
