Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή. Το παλιό οικονομικό μοντέλο έχει εξαντληθεί και οι παγκόσμιες προκλήσεις απαιτούν ριζικές αλλαγές για να παραμείνει η Ευρώπη ανταγωνιστική.
Αν συνεχίσουμε να ακολουθούμε την παραδοσιακή ατζέντα, ο κίνδυνος απώλειας του ρόλου της ΕΕ στην παγκόσμια οικονομία είναι πλέον υπαρκτός. Η οικονομική προοπτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης παραμένει αβέβαιη, καθώς η Ένωση βρίσκεται αντιμέτωπη με ποικίλες προκλήσεις που απειλούν τη σταθερότητα και την ανάπτυξή της. Η παγκόσμια οικονομική αναταραχή, οι εσωτερικές κοινωνικές ανισότητες και οι γεωπολιτικές εξελίξεις δημιουργούν ένα περιβάλλον γεμάτο προκλήσεις, καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη για συντονισμένες δράσεις.
Έλλειψη συνοχής και ηγεσίας. Η έλλειψη συνεκτικής ηγεσίας στην Ευρώπη αποτελεί σοβαρό εμπόδιο για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων. Η Γαλλία και η Γερμανία, παραδοσιακοί πυλώνες της ευρωπαϊκής πολιτικής, αντιμετωπίζουν εσωτερικές και εξωτερικές προκλήσεις που περιορίζουν την ικανότητά τους να ασκήσουν επιρροή. Η Γαλλία παλεύει με δημοσιονομικά προβλήματα και κοινωνικές αναταραχές, ενώ η Γερμανία βρίσκεται αντιμέτωπη με την ενεργειακή κρίση και τις συνέπειες των στρατηγικών λαθών της. Ο πόλεμος στην Ουκρανία συνεχίζεται με αμείωτη ένταση, φέρνοντας αβεβαιότητα και γεωπολιτικές ανακατατάξεις, ενώ η επάνοδος του Τραμπ στην εξουσία στις Ηνωμένες Πολιτείες εγείρει σοβαρά ερωτήματα για το μέλλον της ευρωπαϊκής πολιτικής και ασφάλειας.
Μετά το Brexit, η Ευρώπη έχει χάσει έναν από τους πιο δυναμικούς εταίρους της. Η πιθανότητα η Ιταλία, υπό την ηγεσία της Μελόνι, να αναλάβει πρωταγωνιστικό ρόλο, παραμένει αβέβαιη λόγω της ιστορικής έλλειψης επιρροής της Ιταλίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η κατάσταση αυτή αφήνει την Ευρώπη εκτεθειμένη σε εξωτερικές επιρροές, ιδιαίτερα από τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου οι πολιτικές επιλογές του Τραμπ ενδέχεται να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο.
Η επιρροή του Ντόναλντ Τραμπ. Η επιστροφή του Τραμπ στην προεδρία ενδέχεται να επαναπροσδιορίσει τη θέση της Ευρώπης στον κόσμο. Οι μικρότερες ευρωπαϊκές χώρες, όπως αυτές στις Βαλτικές χώρες ή τις Κάτω Χώρες, φαίνεται να προσπαθούν απεγνωσμένα να αποκτήσουν πρόσβαση και επιρροή στις αποφάσεις του Τραμπ. Η πραγματικότητα αυτή δημιουργεί μια κατάσταση όπου οι αποφάσεις για την ευρωπαϊκή πολιτική ενδέχεται να καθορίζονται περισσότερο από τις προτεραιότητες της αμερικανικής πολιτικής παρά από τις ανάγκες της ίδιας της Ευρώπης.
Η ανάγκη αντιμετώπισης ιστορικών βαρών. Η Ευρώπη εξακολουθεί να παλεύει με τα ιστορικά της βάρη, όπως αποδεικνύει η κληρονομιά του Γκέρχαρντ Σρέντερ στη Γερμανία. Οι στενές του σχέσεις με τη Ρωσία και η εμπλοκή του σε κρατικές ρωσικές εταιρείες αποδείχθηκαν επιζήμιες για τη γερμανική πολιτική, και το κόστος αυτών των επιλογών εξακολουθεί να βαραίνει την Ευρώπη. Οι Γερμανοί και Γάλλοι πολιτικοί καλούνται να διαχειριστούν αυτές τις συνέπειες, ενώ αντιμετωπίζουν νέες προκλήσεις που απαιτούν ριζοσπαστική σκέψη και δράση.
Η ανάγκη για μετασχηματισμό. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει δομικές προκλήσεις που εμποδίζουν την οικονομική της ανάπτυξη. Η υψηλή ανεργία των νέων στη Νότια Ευρώπη, οι αυξανόμενες ανισότητες, το υψηλό ενεργειακό κόστος, αλλά και η ανεπαρκής επένδυση σε τεχνολογικές καινοτομίες αποτελούν σημαντικά εμπόδια. Ενδεικτικό είναι πως η Ευρώπη δεν κατάφερε να ενσωματώσει τις πρωτοποριακές τεχνολογίες στην οικονομία της με τρόπο που να αυξάνει την παραγωγικότητα και τα εισοδήματα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η οικονομία της Ε.Ε. να είναι κατά 18% μικρότερη από το αναμενόμενο δυναμικό της, με απώλειες περίπου 3 τρισεκατομμύρια ευρώ ετησίως.
Οι τεχνολογικές ελλείψεις. Η Ευρώπη υστερεί στις τεχνολογικές πλατφόρμες και την ανάπτυξη εταιρειών υψηλής τεχνολογίας, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ και την Κίνα που έχουν επενδύσει στρατηγικά στους τομείς αυτούς. Οι μεγαλύτερες εταιρείες τεχνολογίας των ΗΠΑ, αν συνδυάζονταν, θα αποτελούσαν την τρίτη μεγαλύτερη οικονομία παγκοσμίως. Η Γερμανία, για παράδειγμα, αν και παραδοσιακά ισχυρή στη βιομηχανία αυτοκινήτων, αντιμετωπίζει σοβαρές δυσκολίες στην προσαρμογή στην επανάσταση των ηλεκτρικών οχημάτων, με την αμερικάνικη Tesla να πρωτοπορεί στον τομέα.
Η επείγουσα ανάγκη για επενδύσεις. Η έλλειψη μαζικών επενδύσεων σε μετασχηματιστικά έργα αποτελεί μία από τις κύριες αιτίες για την υστέρηση της Ευρώπης. Η ανυπαρξία ισχυρών αγορών επιχειρηματικών κεφαλαίων εμποδίζει την ανάπτυξη καινοτόμων επιχειρήσεων, ενώ η αυστηρή ρύθμιση, παρότι απαραίτητη σε ορισμένες περιπτώσεις, συχνά λειτουργεί αποτρεπτικά για την ανάπτυξη. Η μεγαλύτερη πρόκληση θα είναι η ανεύρεση των κεφαλαίων για τους αμυντικούς εξοπλισμούς της ΕΕ, καθώς για πρώτη φορά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αντιμετωπίζει εξωτερικούς εχθρούς δίπλα στην πόρτα της.
Η σημασία της παραγωγικότητας. Η αύξηση της παραγωγικότητας αποτελεί την καλύτερη στρατηγική για την ανάπτυξη της οικονομίας. Δεν σημαίνει απαραίτητα περισσότερη εργασία, αλλά αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων και της τεχνολογίας. Το παράδειγμα των ημιαγωγών και των ηλιακών πάνελ, στους οποίους οι ΗΠΑ και η Κίνα έχουν επενδύσει συστηματικά, δείχνει τον δρόμο. Αντίθετα, η παραδοσιακή έμφαση της Ευρώπης σε χαμηλής παραγωγικότητας τομείς, όπως η παραδοσιακή αυτοκινητοβιομηχανία, δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τέτοιες τεχνολογικές πρωτοβουλίες.
Οι πρωτοβουλίες για βιώσιμη ανάπτυξη: Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας αποτελούν βασικές πρωτοβουλίες που στοχεύουν στην προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης. Η μετάβαση σε μια πράσινη και ψηφιακή οικονομία είναι αναγκαία για την επίτευξη μακροπρόθεσμης ανάπτυξης και τη διατήρηση της ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης σε παγκόσμιο επίπεδο. Ωστόσο, η επιτυχία αυτών των πρωτοβουλιών εξαρτάται από την αποτελεσματική εφαρμογή τους σε όλα τα κράτη-μέλη. Οι αναποτελεσματικότητες που παρατηρούνται σε ορισμένα κράτη και η έλλειψη συντονισμού αποτελούν σοβαρά εμπόδια. Η ΕΕ καλείται να εξασφαλίσει ότι οι πόροι κατανέμονται δίκαια και χρησιμοποιούνται αποδοτικά, ενώ παράλληλα πρέπει να ενισχύσει τη συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών. Η μετάβαση προς μια πράσινη οικονομία απαιτεί τεράστιες επενδύσεις και ένα καλά συντονισμένο σχέδιο δράσης για να εξασφαλιστεί η ενεργειακή ασφάλεια χωρίς όμως να επιβαρυνθεί περαιτέρω η οικονομία από το ήδη πολύ υψηλό κόστος ενέργειας.
Οι αβεβαιότητες στο παγκόσμιο εμπόριο: Η μειωμένη ζήτηση από την Κίνα, που είναι ένας από τους μεγαλύτερους εμπορικούς εταίρους της ΕΕ, και οι ενδεχόμενες εντάσεις μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ υπονομεύουν την ανάπτυξη των εξαγωγών. Το παγκόσμιο εμπόριο βρίσκεται σε μια φάση αβεβαιότητας, και από-παγκοσμιοποίησης, καθώς γεωπολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες επηρεάζουν την πορεία του. Η Ευρώπη καλείται να ενισχύσει την εμπορική της θέση, διαφοροποιώντας τις αγορές της και ενισχύοντας τις εμπορικές της σχέσεις με αναδυόμενες οικονομίες κυρίως με τις χώρες της ASEAN. Η διασφάλιση της ανταγωνιστικότητας των ευρωπαϊκών προϊόντων και η επένδυση στην καινοτομία είναι καθοριστικής σημασίας. Επιπλέον, η ΕΕ πρέπει να επιδιώξει την ενίσχυση των εμπορικών της συμφωνιών, διασφαλίζοντας παράλληλα ότι αυτές είναι βιώσιμες και δίκαιες, κυρίως αυτή με την Κίνα με την οποία έχει το μεγαλύτερο εμπορικό έλλειμα περίπου 290 δισ. ετησίως.
Το ευρώ και το γεωπολιτικό πλαίσιο. Η πτώση του ευρώ έναντι του δολαρίου υπογραμμίζει την οικονομική υστέρηση της Ευρώπης. Η υποτίμηση αυτή ενδέχεται να ενισχύσει λαϊκιστικά κινήματα που αντιτίθενται στο ενιαίο νόμισμα, αυξάνοντας τον κίνδυνο διασπάσεων εντός της ΕΕ. Για να αποκτήσει γεωπολιτικό βάρος, χρειάζεται μια μεγάλη οικονομία σε όρους δολαρίου, επομένως η πτώση του ευρώ στο όριο της ισοτιμίας με το δολλάριο, αποτελεί ανησυχητικό δείκτη για τους οικονομολόγους και τους πολιτικούς. Παράλληλα, η εξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό φυσικό αέριο έχει αυξήσει την ενεργειακή κρίση, υπονομεύοντας τις βιομηχανικές οικονομίες, ιδιαίτερα στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Περαιτέρω, η εξάρτηση της ΕΕ για τις σπάνιες γαίες από την Κίνα που ελέγχει μονοπωλιακά την αγορά με μερίδιο πάνω από 85%, δείχνει την ανεπάρκεια της πολιτικής Ευρωπαϊκής ηγεσίας να αναπτύξει μακροχρόνιες στρατηγικές.
Η ΕΕ μέσω της Δανίας στην Γροιλανδία έχει τεράστιο πλούτο πόρων, συμπεριλαμβανομένων περίπου 140 δισεκατομμυρίων βαρελιών υδρογονανθράκων, που αντιπροσωπεύουν περίπου το 13% των παγκόσμιων αποθεμάτων πετρελαίου και το 30% των παγκόσμιων αποθεμάτων φυσικού αερίου και θα είναι η 5η χώρα σε αποθέματα ενέργειας.
Το πιο σημαντικό είναι ότι η Γροιλανδία διαθέτει τη δεύτερη μεγαλύτερη συγκέντρωση σπάνιων γαιών μετά την Κίνα. Αυτοί οι πόροι είναι ζωτικής σημασίας για την τροφοδοσία των τεχνολογιών του σύγχρονου κόσμου, για την Τεχνητή Νοημοσύνη, τα smartphones, τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, τα μηχανήματα, τα μαχητικά αεροπλάνα, τα ρομπότ, τα drones και δεκάδες άλλες κρίσιμες εφαρμογές. Επίσης, εκτιμάται η ύπαρξη κοιτασμάτων ουρανίου περίπου 270.000 τόνων που τα καθιστά τα 6ο μεγαλύτερα στον κόσμο. Το ουράνιο είναι απαραίτητο για την πυρηνική ενέργεια που χρειάζονται τα κέντρα δεδομένων και η ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης.
Η ανεπάρκεια, της ηγεσίας της ΕΕ φαίνεται από την αδυναμία να αντιταχθεί στην επιθυμία των ΗΠΑ να αποκτήσουν τον έλεγχο της Γροιλανδίας για να εξορύξουν τον ορυκτό τους πλούτο. Η Γροιλανδία θα μπορούσε να αντικαταστήσει τον εκβιασμό που υπόκειται η ΕΕ από την Ρωσία για φθηνές πηγές ενέργειας και να αποφύγει τον επόμενο εκβιασμό της Κίνας στις σπάνιες γαίες που θα είναι ο πιο σημαντικός από αυτόν της ενέργειας.
Το μέλλον της Ευρώπης. Παρά τις δυσκολίες, η Ευρώπη εξακολουθεί να διαθέτει σημαντικά πλεονεκτήματα, όπως την υψηλή ποιότητα κατασκευών και την τεχνογνωσία στους τομείς της ακρίβειας και της καινοτομίας. Ωστόσο, για να παραμείνει ανταγωνιστική, χρειάζεται να επενδύσει μαζικά σε πρωτοποριακές τεχνολογίες και να υιοθετήσει πολιτικές που θα ενισχύσουν την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητά της.
Το μέλλον της Ευρώπης και η γεωπολιτική της κατεύθυνση δεν θα καθορίζονται πλέον αποκλειστικά από τα παραδοσιακά κέντρα εξουσίας, όπως οι Βρυξέλλες, το Παρίσι ή το Βερολίνο. Οι επιλογές του Τραμπ ενδέχεται να παίξουν καθοριστικό ρόλο, φέρνοντας ριζικές αλλαγές στις ευρωπαϊκές πολιτικές.
Οι εσωτερικές αδυναμίες της Ευρώπης την καθιστούν ευάλωτη σε εξωτερικές πιέσεις. Για να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά αυτές τις προκλήσεις, απαιτείται ενότητα, ικανότητα στη λήψη αποφάσεων και μια μακροπρόθεσμη στρατηγική που θα ενισχύσει τη θέση της Ευρώπης στον παγκόσμιο χάρτη.
Η Ευρώπη βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Αν δεν αναλάβει τολμηρές πρωτοβουλίες για την αναμόρφωση της οικονομίας της, κινδυνεύει να μείνει πίσω, τόσο οικονομικά όσο και γεωπολιτικά. Η επιλογή είναι ξεκάθαρη: ή θα προσαρμοστεί στις απαιτήσεις της νέας εποχής ή θα αντιμετωπίσει το ενδεχόμενο μιας μειωμένης θέσης στον παγκόσμιο χάρτη όπου θα δει την επόμενη 20ετία το ΑΕΠ της που σήμερα είναι περίπου στο 17% του παγκόσμιου ΑΕΠ, να συρρικνωθεί κάτω από το 10%.
*Ο Γιώργος Ατσαλάκης είναι Οικονομολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης
