Ο ήχος των σειρήνων του πολέμου καθορίζει και τη μόνη επιλογή εκείνων που η ζωή τους ανατρέπεται με την εισβολή: την αναζήτηση καταφυγίου και έπειτα την προσφυγιά με σκοπό την επιβίωση. Σώματα τεντώνονται, οι γονείς αναζητούν τα παιδιά, τα πόδια όλων κατευθύνονται προς μια κάποια προστασία υποκινούμενα από το φόβο.
Τα χέρια –εάν προλαβαίνουν– στοιβάζουν σε έναν αυτοσχέδιο μπόγο ή βαλίτσα, είδη πρώτης ανάγκης και προσωπικά αντικείμενα. Τα τελευταία, υπενθυμίζουν κάτι από τη ζωή που αφήνεται πίσω αλλά λειτουργούν και ως φυλακτό για όσα δύσκολα ακολουθούν.
«Κανένας δεν αφήνει την πατρίδα του […] τρέχεις προς τα σύνορα μόνο όταν βλέπεις/ ολόκληρη την πόλη να τρέχει κι εκείνη […] αφήνεις την πατρίδα/ μόνο όταν η πατρίδα δε σε αφήνει να μείνεις […] εκτός αν η πατρίδα σού έλεγε να τρέξεις πιο γρήγορα / να αφήσεις πίσω τα ρούχα σου/ η επιβίωσή σου είναι πιο σημαντική», είχε γράψει –μεταξύ άλλων– η Ουαρσάν Σάιρ στο ποίημά της «Πατρίδα», το 2015.
Και η Ουκρανία, όταν άρχισε να αιμορραγεί από τους βομβαρδισμούς μετά την εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου 2022 που διέταξε ο Πούτιν, καλούσε με τον τρόπο της τους αμάχους να αναζητήσουν καταφύγιο εκτός χώρας. Τις εστίες τους εγκατέλειψαν αναζητώντας καταφύγιο στην Ευρώπη, πάνω από 8 εκατομμύρια ψυχές –αριθμός που δίνει η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες.
Γνωρίζουμε ότι ο αριθμός αυτός αφορά ανθρώπινα πλάσματα, και πληροφορούμαστε ότι αντιστοιχεί στη μεγαλύτερη προσφυγική κρίση στην Ευρώπη μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τα επακόλουθά του, όπως και σε μια από τις μεγαλύτερες προσφυγικές κρίσεις στον κόσμο τον 21ο αιώνα, με το υψηλότερο ποσοστό ροής προσφύγων στον κόσμο. Αποδεικνύοντας τις συνέπειες κάθε πολέμου σε όσους καταφέρνουν να επιβιώσουν αλλά ξεριζώνονται.
Πρόσφυγες από την Ουκρανία στο συνοριακό πέρασμα στη Μεντίκα της Πολωνίας, 7 Μαρτίου 2022. Πηγή: AP / Markus Schreiber, αρχείο
Παρατηρώντας φωτογραφίες εκτοπισμένων θυμόμαστε ορισμένους ακόμη στίχους από το ποίημα «Πατρίδα»: «σκίζεις το διαβατήριό σου σε τουαλέτες αεροδρομίων/ κλαίγοντας καθώς κάθε μπουκιά χαρτιού / δηλώνει ξεκάθαρα ότι δεν πρόκειται να γυρίσεις». Διότι, αφ ης στιγμής κήρυξης ενός πολέμου κανείς από τους εκτοπισμένους δεν γνωρίζει πότε θα περάσει ξανά το κατώφλι του σπιτιού του –εάν υπάρχει ακόμη μετά τη λήξη του πολέμου.
Πρόσφυγες από την Ουκρανία φθάνουν στο Πρζέμισλ της Πολωνίας, 27 Φεβρουαρίου 2022. Πηγή: AP / Petr David Josek, αρχείο
Οι ξεριζωμένοι απομακρύνονται από τη θαλπωρή της οικίας για αόριστο χρόνο. Παρά τα πακέτα κυρώσεων που επιβάλλονται στη Ρωσία, ο ηγέτης της συνεχίζει ακάθεκτος τον πόλεμο, εμμένοντας στη δική του ρητορική· σαν ο αριθμός που αναφέραμε πιο πάνω να είναι αμελητέος, και το ανθρωπιστικό κομμάτι να υπολείπεται της ατζέντας του.
Θα παραλληλίζαμε τη διαδρομή των ξεριζωμένων με τις διάφορες «καμπυλώσεις» των φλεβών που διακρίνουμε στα χέρια μας, την οικία με την καρδιά και το αίσθημα ασφάλειας. Ανάλογα δε, και με την απόσταση από αυτή (σ.σ την οικία) και την αβεβαιότητα για την επιστροφή, ένα κύμα ρίγους να διατρέχει το σώμα.
Η βαλίτσα
Με τη συμπλήρωση ενός χρόνου από την έναρξη της ρωσικής στρατιωτικής εισβολής στην Ουκρανία, και έχοντας την ασφάλεια του οίκου, εστιάζουμε στη βαλίτσα (ενίοτε και σακίδιο) ως διαχρονικό σύμβολο των εκτοπισμένων.
Εντός των διαστάσεών της αποθηκεύεται ό,τι προέρχεται από την πατρίδα: αντικείμενα, αναμνήσεις, άνθρωποι, στιγμές ενδυμένες με αντίστοιχα συναισθήματα που αντιπροσωπεύουν τη ζωή που υπήρχε προτού ηχήσουν οι σειρήνες και τα βήματά τους περάσουν τα σύνορα αναζητώντας την προστασία από το τέρας που λέγεται πόλεμος.
Βασίλης Πέρρος, «Αποσκευή» (2015, λάδι και γραφίτης σε καμβά). Στο καρτελάκι της βαλίτσας διαβάζουμε την πρόταση «We are all refugees»
Αποθηκεύονται επίσης αναμνήσεις από τη βίαιη αποχώρηση, ο πόνος και η μη προστασία του ξεριζωμού, η διαδρομή που διέσχισαν για να διαφύγουν. Γίνεται έτσι, η βαλίτσα, συνώνυμη του όποιου αποχωρισμού και σπασίματος των δεσμών –οριστικών ή προσωρινών.
Τη βαλίτσα, ως διαχρονικό σύμβολο ξεριζωμού έχει αναδείξει μέσα από έργα του ο Βασίλης Πέρρος, όπως στον πίνακα που παρατηρούμε λίγο πιο πάνω, με τον τίτλο «Αποσκευή» (2015), περιλαμβάνοντας στη «σκιά» της βαλίτσας, πρόσωπα. Ενώ η πρόταση «We are all refugees» στο καρτελάκι της βαλίτσας, σημειώνει διακριτικά πως στη θέση των εκτοπισμένων μπορεί να βρεθεί καθένας μας.
Το τέρας του πολέμου, άλλωστε, αναμένει ανά πάσα στιγμή και ευκαιρία να ξετρυπώσει και ανάλογα με το σκεπτικό εκείνου που τον κήρυξε, να αφανίσει τη ζωή που βρίσκεται στο διάβα του και να σημάνει ένα νέο κύμα προσφυγικής κρίσης.
Κεντρική φωτογραφία: Βασίλης Πέρρος, «Αποσκευή» (2015, λάδι και γραφίτης σε καμβά)
