«Τα φαντάσματα έρχονται πάντα από το σύμπαν του τέλους για να υπερασπιστούν μια αλήθεια που υπάρχει πέρα από αυτό και κομίζουν μηνύματα από το παρελθόν ή το μέλλον. Προειδοποιούν, πενθούν, απειλούν, ζητούν δικαιοσύνη ή εκδίκηση, αποκαλύπτουν μυστικά, θέτουν σε δοκιμασία τους ζωντανούς», όπως διαβάζω –μεταξύ άλλων– στο σημείωμα του καλλιτεχνικού διευθυντή του 64ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, Ορέστη Ανδρεαδάκη, από τον αφιερωματικό τόμο «Φ» για την κεντρική έκθεση του Φεστιβάλ, «ΦΑΝΤ ΣΜ ΤΑ», στο Glass House (προβλήτα Α’, λιμάνι Θεσσαλονίκης).
Η έκθεση περιλαμβάνει έργα τεσσάρων από τους σημαντικότερους Έλληνες εικαστικούς του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, οι οποίοι με τα έργα τους άλλαξαν την ιστορία της σύγχρονης ευρωπαϊκής τέχνης. Και οι τέσσερις έχουν «φύγει» από τη ζωή αφήνοντας πίσω τους έργο διαχρονικό, διαφορετικά ιδωμένο στο πλαίσιο της προκειμένης θεματικής της έκθεσης.
Υπό αυτό το πρίσμα, τα «φαντάσματα», οι σκιές των έργων του Νίκου Κεσσανλή (1930-2004), έρχονται στο παρόν ώστε να διερωτηθούμε για την αναζήτηση της ταυτότητάς μας και την προσωπικότητά μας, εκείνα του Βλάση Κανιάρη (1928-2011) θέτουν το πανταχού επίκαιρο ζήτημα της μετανάστευσης και της προσφυγιάς όπως και της αντιμετώπισης των ανθρώπων ως χέρια για εργασία.
Στην περίπτωση της Σίλειας Δασκαλοπούλου (1936-2006 η έκθεση παρουσιάζει αντινατουραλιστικά, κυρίως, πορτραίτα, που θυμίζουν μάσκες όντων προερχόμενων από το επέκεινα. Ο Ιάσων Μολφέσης (1925-2009) διαφοροποιείται· τα «φαντάσματα» των έργων του χρονολογούνται περίπου μισό αιώνα πριν την εμφάνιση της Τεχνητής Νοημοσύνης, οπότε και ο καλλιτέχνης πίστευε ότι το φάντασμα της τεχνολογίας θα αναδυθεί από τον πυθμένα της ανθρώπινης σκέψης. Ο Μολφέσης –τότε– περίμενε με ανυπομονησία τις απαντήσεις που θα έδινε η τεχνολογία, σήμερα, λαμβάνουμε τα έργα του σαν προειδοποίηση για το πού θα οδηγήσει αυτή η τεχνολογία.
«Χωρίς τίτλο» έργο του Ιάσωνα Μολφέση, φιλοτεχνημένο το 1967. Πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
Το παρελθόν προδιαγράφει το παρόν; Εάν τα φαντάσματα είχαν πρόσωπο, ποιο θα ήταν αυτό; Μία πιθανή απάντηση είναι το περίβλημα σε όσα καταλαμβάνουν, συνεπώς, είναι σκιές στα έργα του Κεσσανλή, άνθρωποι χωρίς σώμα στον Κανιάρη, γυναίκες από το επέκεινα στην Δασκαλοπούλου και προάγγελοι τεχνολογικών φιγούρων στον Μολφέση.
Στέκομαι παραπάνω στις φιγούρες του Κανιάρη μιας και οι γεωπολιτικές εξελίξεις – ο πόλεμος στο Ισραήλ, ο πόλεμος που συνεχίζεται στην Ουκρανία – φέρνουν πρώτη στη σκέψη μου την τύχη των ανθρώπων και ανασύρουν από την Ιστορία κύματα μεταναστών και προσφύγων από κοινού με τις δυσκολίες που είχαν υποστεί. Στις φιγούρες του βλέπω και βλέπουμε ανθρώπους δίχως πρόσωπο και εκείνα που τους διαμορφώνουν είναι τα ρούχα που φορούν. Θαρρείς δεν έχουν πρόσωπο και σώμα γιατί οι συνθήκες έχουν ακυρώσει την υπόστασή τους. Ενώ, στα ρούχα τους, έχει νοτιστεί η μυρωδιά της εργασίας που έχουν επιτελέσει.
«Καθένας από εμάς πλάθει ένα πρόσωπο για δική του χρήση» είχε γράψει ο Τάσος Λειβαδίτης στο ποίημά του «Τα μοναχικά βήματα» και στο πλαίσιο μιας οικονομικής δυσπραγίας οι φιγούρες αυτές είναι απλώς χέρια που παράγουν εργασία, αναλώσιμοι.
Λήψη της έκθεσης «ΦΑΝΤ ΣΜ ΤΑ» με έργα του Βλάση Κανιάρη. Πηγή φωτ.: Motionteam/ Βασίλης Βερβερίδης
Ενδιαφέρον στο δωμάτιο όπου παρουσιάζονται οι φιγούρες του Κανιάρη, έχει το έκθεμα ενός μόνο παπουτσιού που είναι επίσης δίχως το πόδι που το φορά. «Μόνο ένα παπούτσι ως ένδειξη ενός ίχνους, ενός αποτυπώματος. Η απόδειξη ότι κάποτε υπήρξε ο άνθρωπος που όμως τώρα έχει εξαφανιστεί», όπως σημείωσε ο Ορέστης Ανδρεαδάκης κατά τη δημοσιογραφική ξενάγηση στην έκθεση, το βράδυ των εγκαινίων της. Ας μη λησμονούμε τα βήματα ως μέρος των επιλογών που δίνονται ή καθορίζονται.
Τμήμα των έργων του Βλάση Κανιάρη από την έκθεση «ΦΑΝΤ ΣΜ ΤΑ» Φωτ.: Νεκταρία Μαραγιάννη
Οι τέσσερις Έλληνες εικαστικοί καλλιτέχνες που μετέχουν στην έκθεση δεν είναι πια στη ζωή, «επιστρέφουν και αυτοί σαν φαντάσματα στη Θεσσαλονίκη, κουβαλώντας μαζί τους μυστικά, ψιθύρους και φόβους από το παρελθόν. Στο επίκεντρο των έργων τους βρίσκονται οι ίδιες οι τέχνες της ζωγραφικής και του κινηματογράφου, η θέση της γυναίκας σε μια πατριαρχική κοινωνία, οι μετανάστες και οι άνθρωποι που δεν διαθέτουν λόγο σε έναν σκληρό κόσμο, αλλά και η τεχνολογία, η οποία είχε γεννήσει την ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο, αλλά πλέον προκαλεί τον φόβο ότι το δημιούργημά μας, που κάποτε πιστεύαμε ότι θα μας βοηθήσει, έχει πλέον τη δύναμη να μας καταδυναστεύσει», όπως υπογράμμισε ο κ. Ανδρεαδάκης, εστιάζοντας στη διαφοροποίηση της εφετινής αφιερωματικής έκθεσης.
«Σε αντίθεση με άλλες χρονιές, (σ.σ η εφετινή έκθεση) δεν περιλαμβάνει ανάθεση σε νέους καλλιτέχνες», οι δε προδιαγραφές για την υλοποίησή της ήταν συγκεκριμένες· καθότι σπάνια έργα, μεταφέρθηκαν με ειδικές συνθήκες από την Αθήνα και με τον ίδιο τρόπο θα επιστρέψουν, συνθήκες για τη φύλαξη, τη θερμοκρασία στους χώρους, μεταξύ άλλων.
Λήψη της έκθεσης «ΦΑΝΤ ΣΜ ΤΑ» με έργα του Νίκου Κεσσανλή. Πηγή φωτ.: Motionteam/ Βασίλης Βερβερίδης
Η παρατήρηση των έργων στο Glass House σαν δύσει ο ήλιος προσδίδει μία άλλη οπτική και ενισχύει την έννοια των φαντασμάτων. Τα δε έργα συνδιαλέγονται με φωτογραφίες του Δημήτρη Τσουμπλέκα ο οποίος παρατηρεί και σχολιάζει.
Πλην των ανωτέρω, φαντάσματα θα μπορούσαν να είναι οι σκέψεις που μήτε έχουν γραφτεί μήτε έχουν πραγματοποιηθεί, ανθρώπινες ψυχές που κάθε μία τραβά με δυσκολία το δικό της κουπί. Αυτά, και αρκετά ακόμη στο πλαίσιο μίας μη κυριολεκτικής ανάγνωσης. Σε παρόμοια, αλλά και αντίθετη ανάγνωση, ταινίες που προβάλλονται στο πλαίσιο του κεντρικού αφιερώματος του Φεστιβάλ, στα Φαντάσματα, τις οποίες έχει επιλέξει ο συνεργάτης του Φεστιβάλ, διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Νέας Υόρκης, κριτικός και θεωρητικός, Ντένις Λιμ.
Φωτογραφίες και σχόλια του Δημήτρη Τσουμπλέκα. Λήψη από την έκθεση «ΦΑΝΤ ΣΜ ΤΑ». Πηγή φωτ.: Facebook/ Thessaloniki International Film Festival
Η έκθεση φιλοξενείται στο Glass House (Προβλήτα Α, Λιμάνι Θεσσαλονίκης) έως την τελευταία ημέρα του 64ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, στις 12 Νοεμβρίου 2023 (ώρες λειτουργίας: 10:00-22:00). Την έκθεση επιμελείται ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ, Ορέστης Ανδρεαδάκης, στην παραγωγή-συντονισμό ο Θάνος Σταυρόπουλος. Συνοδευτικός στην έκθεση αλλά και ανεξάρτητος αυτής, ο αφιερωματικός τόμος «Φ», στις σελίδες του οποίου το κοινό διαβάζει –συν τοις άλλοις– για τη διαλεκτική της φαντασμαγορίας, για τους τρόπους προσέγγισης των φαντασμάτων στον κινηματογράφο.
Από τα εγκαίνια της έκθεσης «ΦΑΝΤ ΣΜ ΤΑ». Πηγή φωτ.: Facebook/ Thessaloniki International Film Festival
Όσο για τη συγκέντρωση των έργων της έκθεσης, πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη της Εθνικής Πινακοθήκης - Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου και των γκαλερί Kalfayan, a.antonopoulou.art και CAN Christina Androulidaki, οι οποίες τα παραχώρησαν αφιλοκερδώς στο Φεστιβάλ.
Κεντρική φωτ.: Έργο του Βλάση Κανιάρη από την έκθεση «ΦΑΝΤ ΣΜ ΤΑ». Πηγή φωτ.: Facebook/ Thessaloniki International Film Festival
