Μοναδικής αρχαιολογικής αξίας και αντιπροσωπευτικές της εξέλιξης της πρωτοκυκλαδικής τέχνης είναι οι συνολικά 15 αρχαιότητες που εκτίθενται από τις 3 Νοεμβρίου για πρώτη φορά παγκοσμίως στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού, στο πλαίσιο της έκθεσης «Γυρισμός. Κυκλαδικοί θησαυροί στο ταξίδι της επιστροφής», όπως ανέφερε ο δρ. Ιωάννης Φάππας, επιμελητής Αρχαιοτήτων στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, κατά τη διάρκεια της δημοσιογραφικής ξενάγησης (8/11), παρουσία της Υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού (ΥΠΠΟΑ), Λίνας Μενδώνη και στελεχών του ΥΠΠΟΑ.
Οι 15 αρχαιότητες αποτελούν μέρος των 161 συνολικά μοναδικής αξίας αρχαιοτήτων της συλλογής του Αμερικανού συλλέκτη Λέοναρντ Στερν που σταδιακά θα επιστρέψουν στην Ελλάδα τα επόμενα 25 χρόνια, βάσει συμφωνίας μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης της Αθήνας και του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέας Υόρκης (ΜΕΤ) που κυρώθηκε από το ελληνικό κοινοβούλιο στις 9 Σεπτεμβρίου 2022. Με το πέρας της έκθεσης στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, στις 31 Οκτωβρίου 2023, το σύνολο της συλλογής του Στερν θα παρουσιαστεί στο ΜΕΤ, προτού την οριστική επιστροφή της στην Ελλάδα.
Εφόσον πρόκειται για αρχαιότητες κυκλαδικού πολιτισμού, πιθανή τους «στέγη» θα είναι το Μουσείο Κυκλαδικού Πολιτισμού που δημιουργείται αυτή την περίοδο στη Νάξο και αναμένεται να ολοκληρωθεί στα επόμενα τέσσερα χρόνια, σημείωσε σχετικά η Υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη. Σύμφωνα με την ίδια, ο επαναπατρισμός της συλλογής Στερν «γίνεται με την πάγια τακτική του ΥΠΠΟΑ, της εξωδικαστικής διαδικασίας», τονίζοντας ότι κάθε υπόθεση επαναπατρισμού έχει τις ιδιαιτερότητές της και εξετάζεται ad hoc. Βασική προτεραιότητα του ΥΠΠΟΑ, υπογράμμισε, αποτελεί η επιστροφή στην Ελλάδα των πολιτιστικών αγαθών που της ανήκουν, και κρίσιμη παράμετρος για την επιλογή της τακτικής που κάθε φορά ακολουθείται, αποτελεί το αποδεικτικό υλικό που διαθέτει η Αρμόδια Διεύθυνση Προστασίας και Τεκμηρίωσης Πολιτιστικών Αγαθών του ΥΠΠΟΑ.
Λήψη από την έκθεση. Πηγή: Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Σε παλαιότερη ανακοίνωσή του, το ΥΠΠΟΑ είχε σημειώσει ότι στα αρχεία του δεν έχει καταχωρηθεί καμία εκ των αρχαιοτήτων ως προϊόν κλοπής, δεν διαθέτει επίσης στοιχεία για την εξαγωγή τους από την Ελλάδα, ούτε για το πότε και το πώς, ούτε για τη διακίνησή τους έως ότου καταλήξουν στη Νέα Υόρκη. Η προέλευση των κυκλαδικών αυτών αρχαιοτήτων, όπως ανέφερε και ο δρ Φάππας, δεν είναι γνωστή.
Κάθε μία από τις αρχαιότητες, συμπλήρωσε, είναι μοναδική και παρέχει νέα δεδομένα στις γνώσεις περί κυκλαδικής τέχνης· μεταξύ άλλων, περιλαμβάνονται και τύποι που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν μοναδικοί, είτε στο σύνολο είτε στα επιμέρους μορφολογικά χαρακτηριστικά τους, καθώς δεν εντοπίζονται ξανά ανάμεσα στα μέχρι τώρα γνωστά έργα της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου.
Λήψη από την έκθεση. Πηγή: Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Σημειωτέον ότι, από ανακοίνωση του ΥΠΠΟΑ γίνεται γνωστό ότι το μνημόνιο συνεργασίας που υπέγραψε το ΥΠΠΟΑ με το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την ίδρυση ενός Κέντρου Έρευνας και Μελέτης Κυκλαδικού Πολιτισμού στο μουσείο της Νάξου, με σκοπό τη μελέτη, ανάδειξη και προβολή του Κυκλαδικού Πολιτισμού στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Η έκθεση
Οι 15 αρχαιότητες στο χώρο του Μεγάρου Σταθάτου στο Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης επελέγησαν από το ΥΠΠΟΑ ώστε να είναι όσο το δυνατόν πιο αντιπροσωπευτικές για την εξέλιξη της Πρωτοκυκλαδικής Τέχνης και αφορούν στην 3η Χιλιετία π.Χ., την πρώτη περίοδο του Κυκλαδικού Πολιτισμού. Ειδικότερα, περιλαμβάνονται δέκα μαρμάρινα ειδώλια και πέντε αγγεία κατασκευασμένα από μάρμαρο, στεατίτη και πηλό, που καλύπτουν ένα ευρύ χρονολογικό φάσμα, από τους χρόνους της Νεότερης Νεολιθικής έως και εκείνους της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου (περ. 5300 – 2400/2300 π.Χ.).
Λήψη από την έκθεση. Πηγή: Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Τα ειδώλια αναπαριστούν αποκλειστικά τη γυναικεία μορφή ανήκοντας σε τύπους και παραλλαγές που αντιστοιχούν στους τεχνοτροπικούς ρυθμούς της κάθε περιόδου (σχηματικά, προκανονικά, κανονικά), ενώ τα αγγεία αντιπροσωπεύουν μερικούς από τους χαρακτηριστικότερους τύπους σκευών ολόκληρης της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου.
Αναφορικά με τη διάρθρωση της έκθεσης, είναι χρονολογική, τα δε ειδώλια είναι αριθμημένα και δεν συνοδεύονται από περιγραφή – θα δίνεται εκτυπωμένο χαρτί με κάτοψη κάθε αίθουσας σε κάθε επισκέπτη, στην οποία κάτοψη θα δίνονται πληροφορίες για κάθε αρχαιότητα, απάντησε σχετικά ο δρ Φάππας.
Η ταξινόμηση των αρχαιοτήτων σε κάθε αίθουσα γίνεται με βάση τα τυπολογικά τους κριτήρια και τις παραδοχές της έρευνας για τη χρονολογική αντιστοίχιση του κάθε τύπου. Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει περίτεχνα και σπάνια αγγεία και ειδώλια κυρίως της Πρωτοκυκλαδικής Ι περιόδου (περ. 3200 – 2800 π.Χ.), καθώς και ένα νεολιθικό ειδώλιο, ώστε να γίνει αντιληπτή η καταγωγή των πρωτοκυκλαδικών ειδωλίων από τη νεολιθική ειδωλοπλαστική.
Λήψη από την έκθεση. Πηγή: Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Ένα από τα ειδώλια παραπέμπει στο γράμμα «Φ», κάποιο άλλο είναι βιολόσχημο, καθώς παραπέμπει στο σχήμα του βιολιού και αποτελεί χαρακτηριστικό εύρημα της Πρωτοκυκλαδικής τέχνης. Τη ματιά μας κεντρίζει ο κρατηρίσκος («καντήλα») με τις χαρακτηριστικές λοξές εγχαράξεις όπως και ανθρωπόμορφο κύπελλο.
Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται αρχαιότητες της Μεταβατικής Πρωτοκυκλαδικής Ι/ΙΙ περιόδου η οποία διαρκεί μικρό χρονικό διάστημα, μόλις έναν αιώνα (περ. 2800 – 2700 π.Χ.). Μορφές προδρομικές που προαναγγέλλουν τις ολοκληρωμένες φόρμες της επόμενης περιόδου, καθώς και δύο αγγεία από λίθο και πηλό που ανήκουν σε ιδιαίτερες κατηγορίες της Πρωτοκυκλαδικής τέχνης. «Στην ενότητα αυτή συναντάμε αγγεία προκανονικού τύπου, εκείνα δηλαδή που προαναγγέλλουν τον κανονικό τύπο, με χαρακτηριστικά όπως το κεφάλι που αρχίζει να γέρνει προς τα πίσω, τα πόδια που σταδιακά λυγίζουν», ανέφερε ο δρ Φάππας. Ανάμεσα σε αυτά, το τηγανόσχημο σκεύος -ονομασία συμβατική καθώς το σκεύος θυμίζει τηγάνι, είπε ο δρ Φάππας. Το συγκεκριμένο αγγείο «έρχεται για πρώτη φορά στο φώς», διαθέτει εγχάρακτη διακόσμηση και εμπιέσεις (σφραγίδες), προσέθεσε.
Στην τρίτη ενότητα περιλαμβάνονται ειδώλια του λεγόμενου κανονικού τύπου της παραλλαγής Σπεδού, της πλέον διαδεδομένης και πολυάριθμης της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου (περ. 2700 – 2400/2300 π.Χ.), καθώς και μια μαρμάρινη προχυτική φιάλη. Μία από τις αρχαιότητες της περιόδου εκείνης είναι το «Σύμπλεγμα ειδωλίων», το οποίο αποτελείται από μία μεγάλη γυναικεία μορφή στο κεφάλι της οποίας πατά μία μικρότερη – είτε πρόκειται για μια γυναίκα και το παιδί της, είτε για δύο θεότητες, διευκρίνισε ο δρ Φάππας.
Σύμπλεγμα ειδωλίων. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ Περιόδος (περ. 2700 – 2400/2300 π.Χ.). Πηγή: Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Σχεδιασμός της έκθεσης
Σύμφωνα με ανακοίνωση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, η κεντρική ιδέα και ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός της έκθεσης έγιναν από την KOIS Associated Architects, με βασικό στόχο της μελέτης τη δημιουργία ισορροπίας μεταξύ των αρχαιοτήτων και του νεοκλασικού κτιρίου του Μεγάρου Σταθάτου. Αναζητώντας τον κοινό τόπο που θα δημιουργήσει την ατμόσφαιρα συνύπαρξής τους, οι αίθουσες του Μεγάρου Σταθάτου με τους διάκοσμους καλύφθηκαν από μια υφασμάτινη διαφάνεια που φιλτράρει το φως και αποδυνάμωνει την ύπαρξη τους. Κατ' αυτόν τον τρόπο, το ύφασμα γίνεται ένα φίλτρο για τη θέαση του κτιρίου και παράλληλα, ένα φόντο για την παρουσίαση των εκθεμάτων.
* «Γυρισμός. Κυκλαδικοί θησαυροί στο ταξίδι της επιστροφής». Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης., Μέγαρο Σταθάτου (Βασιλίσσης Σοφίας & Ηροδότου 1, Αθήνα).
** Κεντρική φωτογραφία: Λήψη από την έκθεση. Πηγή: Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
