Πώς «μεταμορφώθηκε» η Αθήνα από μία μικρή οθωμανική πόλη των παραμονών της Επανάστασης του 1821 σε μία νεοκλασσική, ευρωπαϊκή πόλη που φιλοξένησε με επιτυχία τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες της σύγχρονης εποχής το 1896; Το ερώτημα αυτό είναι ένα από όσα διερευνώνται στο ντοκιμαντέρ «Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821-1896» (90’) της Μαρίας Ηλιού (σενάριο-σκηνοθεσία), αποτελούμενο από περίπου 70 αρχεία –φωτογραφίες, χαλκογραφίες και γκραβούρες– που ενώθηκαν άρτια σε ένα σπάνιο κινηματογραφικό αφήγημα, το οποίο εκτός από την ιστορική του σημασία καταδεικνύει μέρος των απαρχών του κινηματογράφου.
Το ντοκιμαντέρ προβάλλεται στις 4 και 5 Νοεμβρίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας, Κατερίνας Σακελλαροπούλου. Για την ιστορία, το ντοκιμαντέρ είχε πρωτοπροβληθεί στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού τον Μάρτιο του 2020, για πολύ μικρό χρονικό διάστημα προτού ανασταλεί η λειτουργία του Μουσείου λόγω της πανδημίας του κορονοϊού. Οι προβολές είχαν πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο ομώνυμης έκθεσης η οποία περιλάμβανε υλικό του ντοκιμαντέρ. Όσο για τη σημασία του κινηματογραφικού αφηγήματος, έγκειται στην παρουσίαση για πρώτη φορά, εικόνων, στο σύνολό τους ξεχασμένων σε «κλειστά» αρχεία της Ελλάδας, της Ευρώπης, της Αμερικής και της Αυστραλίας, που χρειάστηκε να συντηρηθούν για να συνθέσουν το κινηματογραφικό αφήγημα.
Οι συντελεστές του ντοκιμαντέρ είχαν αναφέρει τότε (σ.σ Μάρτιος 2020) ότι χρειάστηκαν έξι χρόνια έρευνας προκειμένου να βρεθούν τα αρχεία βάσει των οποίων θα δημιουργείτο το πρότζεκτ για την ιστορία της σύγχρονης Αθήνας, το οποίο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Άγγελου Δεληβορριά. Είχαν δε σημειώσει, ότι το ντοκιμαντέρ και η φωτογραφική έκθεση για την Αθήνα της περιόδου 1821-1896 ήταν μόλις το πρώτο από τα συνολικά πέντε μέρη του πρότζεκτ. Τα υπόλοιπα τέσσερα ντοκιμαντέρ και εκθέσεις που θα ακολουθούσαν τα επόμενα χρόνια φέρουν τις τίτλους: «Η Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα, 1896-1922», «Η Αθήνα των συγκρούσεων, 1922-1950», «Η Αθήνα μεγαλούπολη, 1950-1974» και «Η Αθήνα της Ευρώπης, 1974-2021».
Ένας τσολιάς κι ένας αστός συζητούν μπροστά στους στύλους του Ολυμπίου Διός. Φωτογράφος: W.S. Smith, Standard Scene Company. Ευγενική παραχώρηση: Library of Congress
Έχοντας παρακολουθήσει τότε, το ντοκιμαντέρ «Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821-1896», θα λέγαμε ότι το ενδιαφέρον έγκειται στην παρουσίαση της αλλαγής της πόλης και της ζωής των κατοίκων της μέσα από την κινούμενη εικόνα των αρχείων. Καθώς ξετυλίγεται η αφήγηση, δεν εστιάζει μόνο στα μνημεία αλλά και στην καθημερινότητα των κατοίκων της, στην οποία συχνά ο φακός ενσωματώνει την Ακρόπολη, όπως στην περίπτωση που ένας τσολιάς και ένας αστός συζητούν μπροστά στους στύλους του Ολυμπίου Διός (τέλη 19-αρχές 20ου αι.).
Η νεοκλασική οδός Σταδίου την τελευταία δεκαετία του 19ου. Ευγενική παραχώρηση Συλλογή Νίκου Πολίτη
Ορισμένες ακόμη εικόνες της εποχής είναι η οδός Σταδίου στα τέλη του 19ου αι., με τις άμαξες και τους αστούς που περπατούν, ο ποταμός Ιλισσός, η γέφυρα και το Πανόραμα του Θων στις αρχές του 20ου αι., κούλουμα στον λόφο του Φιλοπάππου, όπως και το ελληνιστικό μνημείο των Αέρηδων στην οθωμανική Αθήνα, οπότε και ήταν ενσωματωμένο στα σπίτια και στους κήπους της πόλης –αποτελεί έργο των J. Stuart και Ν. Revett.
Κούλουμα στον λόφο του Φιλοπάππου. Φωτογράφος: William Woodhouse. Ευγενική παραχώρηση Nicholson Museum, Chan Chak Wing Museum, The University of Sydney
Ιστορικός σύμβουλος του ντοκιμαντέρ και ένας εκ των ομιλητών του είναι ο Αλέξανδρος Κιτροέφ. Οι υπόλοιποι ομιλητές είναι ο αρχαιολόγος Jim Wright (American School of Classical Studies), ο δημοσιογράφος Νίκος Βατόπουλος και οι ιστορικοί Λεωνίδας Εμπειρίκος (Πάντειο Πανεπιστήμιο), Χριστίνα Κουλούρη (Πάντειο Πανεπιστήμιο), Sir Michael Llewellyn-Smith (King’s College London) και Ελένη Μπαστέα (University of New Mexico).
Εκτός των ομιλιών και της εικόνας, το ντοκιμαντέρ προσφέρει παράλληλη αισθησιακή ανάγνωση, εκείνη των ήχων της πόλης και της μουσικής. Για την ηχητική μπάντα της ταινίας η μοντέρ Αλίκη Παναγή χρησιμοποίησε ήχους εποχής, «ζωντανεύοντας» την ιστορία της πόλης, ενώ ο μουσικός Νίκος Πλατύραχος συνέθεσε τη μουσική, βασισμένος σε μελωδίες και τραγούδια από την Αθήνα και επιτυχίες της εποχής, όπως του Γεωργίου Λαμπελέτ.
*«Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821-1896». Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Αίθουσα «Αλεξάνδρα Τριάντη») στις 4 και 5 Νοεμβρίου (20:00), στην ελληνική και αγγλική γλώσσα.
**Κεντρική φωτογραφία: Έργο των J. Stuart και Ν. Revett. Το ελληνιστικό μνημείο των Αέρηδων στην οθωμανική Αθήνα ήταν ενσωματωμένο στα σπίτια και στους κήπους της πόλης. Ευγενική παραχώρηση: Συλλογή Τάκη Καμαρινού.
