Στην εισαγωγή του χθεσινού μας σημειώματος αναφερθήκαμε στις λέξεις «χάος» και «στάχτη» ως αντιπροσωπευτικές των ενόπλων συγκρούσεων, και στο γκρι ως το χρώμα που αφήνουν πίσω τους αυτές οι συγκρούσεις. Το ίδιο χρώμα σκεφτόμαστε στο άκουσμα ή την ανάγνωση της μάχης του Στάλινγκραντ, καθότι η φωτογραφία που φέρνουμε στο νου μας είναι ασπρόμαυρη και δημιουργεί γκρίζα συναισθήματα: το συντριβάνι με το χορό των παιδιών – ένα χαρακτηριστικό σημείο του Στάλινγκραντ.
Αναφερόμαστε στο Στάλινγκραντ με αφορμή τη συμπλήρωση, στις 2 Φεβρουαρίου 2023, 80 χρόνων από τη λήξη της μεγαλύτερης (23/8/1942-2/2/1943) και πιο φονικής μάχης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της παγκόσμιας Ιστορίας με απολογισμό περισσότερους από 1,5 εκατ. θανάτους στρατιωτών των δυνάμεων της Βέρμαχτ και του Κόκκινου Στρατού, όπως και πολιτών.
Η μάχη αυτή των περίπου 140 ημερών αποτυπώνεται –μεταξύ άλλων– στη σοβιετική, τρίωρη ταινία «Η μάχη του Στάλινγκραντ» (1949) του Βλαντιμίρ Πετρόφ. Ανατρέχουμε σε αυτήν διότι, γυρισμένη στη Σοβιετική Ένωση μόλις τέσσερα χρόνια μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, διατηρεί την μεταπολεμική ατμόσφαιρα της εποχής, ενώ στην αναπαράσταση της ιστορικής μάχης και στην αυθεντικότητα των ιστορικών γεγονότων βοήθησαν ο Κόκκινος Στρατός, συμμετείχαν βετεράνοι που είχαν πολεμήσει στην πολύμηνη μάχη.
Όπως μαθαίνουμε, αξιοποιήθηκε και ο εξοπλισμός που είχε χρησιμοποιηθεί στη μάχη: αληθινά τανκς, αεροπλάνα και πλοία του Κόκκινου Στρατού, όπως και πολεμικός εξοπλισμός που είχαν αφήσει πίσω τους οι Γερμανοί.
Οι ονομασίες των δύο μερών στις οποίες χωρίζεται η ταινία φαίνεται να αποτυπώνουν την άμυνα του Κόκκινου Στρατού (ά μέρος: «Ούτε βήμα πίσω») και την έκβαση της στρατηγικής του («Η νίκη»). Και τα δύο μέρη μας δείχνουν επίσης ότι οποιεσδήποτε εκ των προτέρων δηλώσεις δεν έχουν καμία ισχύ και ασφάλεια στον καμβά του πολέμου. Εν προκειμένω, η δήλωση του Χίτλερ ότι «η παράδοση αποκλείεται, το στράτευμα θα αμυνθεί μέχρι τέλους» αναφερόμενος στις δυνάμεις της Βέρμαχτ.
Την άμυνα του Κόκκινου Στρατού σχεδιάζει ο Στάλιν στο πρώτο μέρος της ταινίας. Τα πλάνα μας ταξιδεύουν στο πεδίο μάχης όπου, υπό τον ήχο εμβατηρίων, στρατηγοί του Κόκκινου Στρατού εμψυχώνουν τους χιλιάδες στρατιώτες, με έμφαση στη λέξη «σύντροφος» –τονίζοντας την ενότητα που επίκειται κατά τις ένοπλες συγκρούσεις.
«Σύντροφοι, πρέπει να υπερασπιστούμε την πόλη. Ο σύντροφος Στάλιν μας είπε να μην ενδώσουμε στον πανικό, μην παραδίδεστε στον εχθρό. Πιστέψτε στη νίκη μας! Ο Στάλιν δεν είναι εδώ σωματικά αλλά είναι εδώ μαζί σας. Πρέπει να επιτύχουμε αλλαγή στην κατεύθυνση του πολέμου στην κατεύθυνση όλης της ιστορίας».
Καθότι καθοριστική για τη μετέπειτα πορεία του γερμανικού στρατού κάθε μάχη στην οποία γνώριζε ήττες.
«Στρατιώτες. γνωρίζετε τι θα πάθουμε εάν παραδοθούμε, έχουμε μόνο μια επιλογή, να παλέψουμε μέχρι τελικής σφαίρας. Ας ελπίζουμε να έρθει σύντομα […] ο θάνατος. Παρά την ισχυρή αντίσταση παραδώσαμε τις τελευταίες θέσεις μας» εκφωνεί Γερμανός στρατηγός και η κάμερα μεταφέρεται σε ένα χιονισμένο τοπίο με διακριτούς αυτοσχέδιους σταυρούς τάφων, αντιπροσωπευτικούς σε αριθμό εκείνων που έχασαν την ζωή τους κατά τη διάρκεια της μάχης.
Ο βηματισμός των στρατιωτών της Βέρμαχτ ανάμεσα στους τάφους προδίδει την καταπόνησή τους μετά την πολύμηνη μάχη, μια καταπόνηση που προέρχεται επίσης από τον καθημερινό συν-βηματισμό με τον θάνατο. Καθότι η νίκη ήταν με το μέρος του αντίπαλου στρατοπέδου, η όποια παραμονή στη ζωή θα τους «έτρεφε» αρνητικά με σκηνές πολέμου.
Κάπως έτσι, η φράση «Ας ελπίσουμε να έρθει σύντομα […] ο θάνατος» υποδηλώνει πως η ξεκούραση για τους μαχόμενους θα ήταν η αγκαλιά του θανάτου, ώστε να πάψουν να ταλαιπωρούνται ψυχικά και σωματικά.
Κεντρική φωτογραφία: Το Στάλινγκραντ δύο μήνες (Νοέμβριος 1922) μετά τη γερμανική επίθεση. Πηγή: Shutterstock
