«Όλοι οι σκακιστές είναι καλλιτέχνες» ισχυρίζεται ο Μαρσέλ Ντυσάν στην πρόσφατη έκδοση που τύπωσε η «Άγρα» με τίτλο «Marcel Duchamp 28.7.1887 - 2.10.1968». Τον σκακιστή - δημιουργό μιας τέχνης απελευθερωμένης από κάθε επίδειξη «καλού γούστου» συναντούμε όχι μόνο στα γράμματα μα και σε μία έκθεση, την πρώτη που του αφιερώνεται ολοκληρωμένα στα εικαστικά μας πράγματα μέσα στην γκαλερί της Ελευθερίας Τσέλιου (Ηρακλείτου 3 στο Κολωνάκι, έως 30/3). Και στα δύο μας επανα-συστήνει τον ρηξικέλευθο στοχαστή ο Κύριλλος Σαρρής, ένας καλλιτέχνης που η μέχρι τώρα πορεία στα γραπτά και στα έργα που υπογράφει (συχνά, αξεδιάλυτα μεταξύ τους), έχει ποτιστεί από την σκέψη του Ντυσάν.
Δεινός σκακιστής ο Μαρσέλ Ντυσάν συμμετείχε σε Σκακιστικές Ουμπιάδες με την εθνική ομάδα της Γαλλίας
Τη διατύπωση του Γάλλου δημιουργού για τους σκακιστές δεν πρέπει να τη διαβάσουμε ως αβροφροσύνη, μια υπερβολική επίδειξη θαυμασμού στους εραστές του σκακιού. Βιώνοντας δύο παγκόσμιους πολέμους, ο Ντυσάν ένιωσε στο πετσί πως η ανθρώπινη μορφή, η κοινωνία και η ιστορία, έχασαν κάθε νόημα. Ήδη από το 1923, δηλώνει πως εγκαταλείπει την τέχνη και πως πρόκειται να αφοσιωθεί στο σκάκι. Τότε η απεικόνιση του ανθρώπου, της κοινωνίας του και του κόσμου του, καταστράφηκαν. Η μορφή του ανθρώπου και οτιδήποτε τον αφορούσε, απεικονίζεται έκτοτε χωρίς ρεαλισμό, χωρίς προοπτική.
«Το σκάκι είναι πιο αγνό από την τέχνη, όσον αφορά στην κοινωνική του θέση» διατείνεται και, έχοντας αναστατώσει το χώρο της τέχνης, έχοντάς τον αλλάξει για πάντα, ρίχνεται στο αγαπημένο του παιχνίδι. Γίνεται δεινός σκακιστής, γράφει άρθρα γι’ αυτό, κερδίζει πρωταθλήματα κι εκπροσωπεί νικηφόρα τη Γαλλία σε Σκακιστικές Ολυμπιάδες. Ακόμα κι όταν, μετά το 1960, το ενδιαφέρον του κοινού για την τέχνη του αναζωπυρώνεται, εκείνος παραμένει πιστός στο σκάκι. «Το μόνο ναρκωτικό με το οποίο είχε αποκτήσει εξάρτηση», έλεγαν στενοί του φίλοι.
A Game of Chess (Παιχνίδι σκακιού), μεταϊμπρεσιονιστικό στην τεχνική του, φιλοτεχνήθηκε από τον Ντυσάν το 1910 και σήμερα βρίσκεται στο Philadelphia Museum of Art
Το αίσθημα του Ντυσάν μπορούμε όλοι εμείς –οι αμύητοι στο πάθος του σκακιού– να γνωρίσουμε μέσα από το ντοκιμαντέρ «Πανελλήνιον» (προβάλλεται στο φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης την Παρασκευή 15/3 και το Σάββατο 16/3 στην αίθουσα Τζον Κασσαβέτης, Αποθήκη 1). Δύο νέοι κινηματογραφιστές, οι Σπύρος Μαντζαβίνος και Κώστας Αντάραχας, μπάζουν κυριολεκτικά τον θεατή στο καφενείο της οδού Μαυρομιχάλη 16, παλιό και περίφημο σκακιστικό στέκι της Αθήνας.
Το «Πανελλήνιον» καταγράφεται ως ένα εκτός τόπου και χρόνου καταφύγιο για ανθρώπους που ασφυκτιούν στην καθημερινότητά τους, που απεχθάνονται τις συνθήκες της σύγχρονης πραγματικότητας κι αποτυγχάνουν να «προσαρμοστούν». «Το σκάκι είναι το αφηγηματικό όχημα. Μετά από λίγο το ξεχνάς, σε ενδιαφέρουν οι ήρωες. Πας όλο και πιο βαθιά και αυτό πια δεν είναι καφενείο, αλλά καταφύγιο. Έχουν βρει μια αγάπη μεταξύ τους αυτοί οι άνθρωποι. Δυσφορούν στην καθημερινότητά τους και βρίσκουν ένα μέρος όπου μπορούν να ζουν το όνειρο» εξηγεί σε συνέντευξή του ο Σπύρος Μαντζαβίνος (Ελένη Τζαννάτου, «Καθημερινή»).
Η αφίσα της ταινίας «Πανελλήνιον»
Στους τοίχους του Πανελληνίου, σαν ένα εικαστικό πάνθεον που θα διασκέδαζε τον Ντυσάν, τους θαμώνες - «καλλιτέχνες» στεφανώνουν ηρωικές μορφές της δικής μας εθνεγερσίας δίπλα σε κορυφαίους σκακιστές. Εξέχουσα θέση βεβαίως έχει ο Γκάρι Κασπάροφ. Τον 60χρονο παίχτη πριν από λίγες ημέρες, θυμίζουμε, συμπεριέλαβε το ρωσικό καθεστώς στον κατάλογο των «τρομοκρατών και εξτρεμιστών» (που σημαίνει ότι οπουδήποτε κι ανά πάσα στιγμή κινδυνεύει με θάνατο).
Τη βαρβαρότητα, την απειλή του ολοκληρωτισμού, δεν αντιμετωπίζουμε έξω, πολύ μακριά από τα σύνορά μας. Ερχόμαστε αντιμέτωποι μαζί της και στην καθημερινότητα, ακόμη και στην καρδιά μιας πολυάνθρωπης πλατείας. Η πάλη του πνεύματος και της φαντασίας απέναντι στον ολοκληρωτισμό είναι συνεχής, μια παρτίδα που δεν τελειώνει. Μας τό δειξε λαμπρά ο μεγάλος ευρωπαϊστής Στέφαν Τσβάιχ, προτού δώσει τέλος στη ζωή του, αφήνοντας διαθήκη τη «Σκακιστική νουβέλα».
Δείτε το τρέιλερ από το «Πανελλήνιον» που θα προβληθεί στο Διαγωνιστικό Τμήμα (Newcomers) του 26ου Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
Κεντρική φωτ.: Από το ντοκιμαντέρ «Πανελλήνιον»
