«Για μένα το τραγούδι δεν είναι πράξη αυτοεπιβεβαίωσης. Είναι απόπειρα ανύψωσης στα ουράνια εκεί όπου όλα είναι αρμονία». Τη φράση υπογράφει η Μαρία Κάλλας (1923-1977) και τη διαβάζω στο πίσω μέρος σελιδοδείκτη κατά την επίσκεψή μου στην αφιερωματική έκθεση «Η μαγεία της Μαρίας Κάλλας» που παρουσιάζεται στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννηση της Κάλλας.
Αναφέρω τη φράση λόγω του εξομολογητικού περιεχομένου της για το τραγούδι – μέσω του οποίου το όνομα της Κάλλας πέρασε τα σύνορα του χρόνου. Στον ίδιο χώρο (σ.σ στη Μουσική Βιβλιοθήκη) ένα αυτόγραφο χειρόγραφο σημείωμά της προς τον συνθέτη Μανώλη Καλομοίρη, υπογεγραμμένο στις 3 Οκτωβρίου 1960. Την προσοχή μου κεντρίζει ο γραφικός της χαρακτήρας· σαν νότες οι λέξεις που χορεύουν ρυθμικά στο χαρτί. Στη συνυποδηλωτική μου ματιά παραπέμπουν σε παρτιτούρες τις οποίες η μεγάλη Ελληνίδα υψίφωνος μελετούσε για τους ρόλους της στην όπερα αλλά και τα γκαλά που έδινε.
Η πορεία της στην όπερα «ζωντανεύει» στην αφιερωματική έκθεση μέσα από τεκμήρια –γραπτά και φωτογραφικά– τα οποία αναφέρονται στη μαγεία της Κάλλας που –αν μη τι άλλο– οφείλεται στη φωνή της. Εξ ου και ο τίτλος της αφιερωματικής έκθεσης στην οποία παρουσιάζεται «υλικό το οποίο ανήκει στη Μουσική Βιβλιοθήκη, αναδεικνύοντας έτσι τον πλούτο που διαθέτει η βιβλιοθήκη», όπως μου αναφέρει η μουσικολόγος Gabriella Spanò που έχει την επιστημονική επιμέλεια της εν λόγω έκθεσης· αποδίδω τον μουσειακό της χαρακτήρα στην παρουσία προθηκών που περιλαμβάνουν γραπτά και φωτογραφικά τεκμήρια, μεταξύ άλλων.
Από την αφιερωματική έκθεση «Η μαγεία της Μαρίας Κάλλας». Στη φωτογραφία, η Μαρία Κάλλας ως «Νόρμα» στην Όπερα του Παρισιού (1964), σε σκηνοθεσία Franco Zeffirelli. Φωτ.: Νεκταρία Μαραγιάννη
Πλην του μουσειακού, η έκθεση έχει και διαδραστικό (και εκπαιδευτικό) χαρακτήρα, καθώς το κοινό μπορεί να αγγίξει, να ξεφυλλίσει και να μελετήσει ορισμένα από τα βιβλία που έχουν γραφτεί για την Κάλλας, να επιλέξει ανάμεσα σε 75 CD που περιλαμβάνουν ηχογραφήσεις ερμηνειών της από όπερες και στούντιο και να τα ακούσει είτε με ακουστικά είτε σε δωμάτια πολυμέσων με ειδική ηχομόνωση. Μπορεί επίσης να επιλέξει ανάμεσα στα δεκατρία DVD που αφορούν στη La Divina και να τα παρακολουθήσει σε τηλεόραση στον χώρο της Μουσικής Βιβλιοθήκης. Ένα από αυτά, το «Maria by Callas» (H Μαρία Κάλλας εξομολογείται, 2017) του Τομ Βολφ.
Ξενόγλωσσα βιβλία για τη Μαρία Κάλλας. Φωτ.: Νεκταρία Μαραγιάννη
«Τα βιβλία αφορούν κυρίως στη ζωή και στην καριέρα της Κάλλας» μου αναφέρει η Gabriella Spanò ενώ βρισκόμαστε μπροστά από τα ράφια των βιβλιοθηκών. Διαβάζουμε τίτλους όπως «Cartegi pucciniani» του Eugenio Gara (σ.σ o Gara είχε επίσης γράψει τη βιογραφία της Κάλλας, με τίτλο «Μaria Callas», 1957, που όμως δεν εκτίθεται στη Μουσική Βιβλιοθήκη), «Callas: la Divina; art that conceals art» (1966) του Στέλιου Γαλατόπουλου, «Μαρία Κάλλας: Η γυναίκα πίσω από το μύθο» της Αριάννας Στασινοπούλου, «Μαρία Κάλλας: Για πάντα» της Νάντια Στάνσιοφ και «Δεν είμαι η Μαρία… είμαι η Κάλλας» (2023) του Μιχάλη Δημητρίου.
Για τους νεαρότερους σε ηλικία επισκέπτες – παιδιά – υπάρχουν τίτλοι όπως «Μαρία Κάλλας, μια ζωή σαν παραμύθι» (για όλες τις ηλικίες) της Μαρίνας Πετρή και «Μαρία Κάλλας: Το κορίτσι με τα χίλια ονόματα» της Κατερίνας Λαγού.
Τίτλοι βιβλίων για παιδιά. Φωτ.: Νεκταρία Μαραγιάννη
Πιο προσωπικό στοιχείο και αναγνώσιμο από το κοινό μέσω της τεχνολογίας (touch screen) είναι το ψηφιοποιημένο σχολικό λεύκωμα της Κάλλας με αφιερώσεις συμμαθητριών της τις οποίες έγραψαν πριν από το ταξίδι της 13χρονης τότε Μαριάννας Καλογεροπούλου από τη Νέα Υόρκη στην Αθήνα. Το λεύκωμα εκτίθεται στο Μουσείο Μαρία Κάλλας το οποίο μόλις τον προηγούμενο μήνα άνοιξε τις πύλες του στο κοινό, επί της οδού Μητροπόλεως 44.
Από την αφιερωματική έκθεση «Η μαγεία της Μαρίας Κάλλας» στην είσοδο της Μουσικής Βιβλιοθήκης Λίλιαν Βουδούρη. Διακρίνονται η οθόνη στην οποία το κοινό μπορεί να διαβάσει το ψηφιοποιημένο σχολικό λεύκωμα της Κάλλας καθώς και CD με ηχογραφήσεις της. Φωτ.: Νεκταρία Μαραγιάννη
Αφιερώσεις, η Ιταλία, η Μήδεια και «διάφορα»
Η πρώτη φορά που η Μαρία Κάλλας τραγούδησε δημόσια ήταν στις 2 Απριλίου 1939· το αθηναϊκό κοινό είχε τότε την ευκαιρία να την ακούσει να ερμηνεύει τον ρόλο της Santuzza στην όπερα «Cavalleria Rusticana» του Pietro Mascagni.
Η τελευταία της εμφάνιση ήταν στις 11 Νοεμβρίου 1974, στο Σαπόρο της Ιαπωνίας, στο πλαίσιο μιας διεθνούς περιοδείας της με τον Ιταλό τενόρο Giuseppe Di Stefano. Στο Σαπόρο, ερμήνευσε κομμάτια από τις όπερες «I vespri siciliani» (Verdi), «Carmen» (Bizet), «La Gioconda» (Ponchielli) και «Cavalleria Rusticana» (Mascagni). Όσο για την τελευταία όπερα που τραγούδησε, ήταν η «Τόσκα», το 1965, στο Θέατρο Covent Garden του Λονδίνου.
Τεκμήρια για το ντεμπούτο και την τελευταία υπόκλιση της Κάλλας στην οπερατική σκηνή και την καριέρα της που μετρά λίγο περισσότερα από 35 χρόνια παρουσιάζονται στην αφιερωματική έκθεση η οποία διαρθρώνεται σε ενότητες όπως «Οι αφιερώσεις», «Τα πρώτα χρόνια της καριέρας της Μαρίας Καλογεροπούλου στην Ελλάδα 1939-1945», «Ιταλία: Ο τόπος του θριάμβου 1947-1955», «Η παγκόσμια φήμη και αναγνώριση 1955-1958», «Επιλογή ηχογραφήσεων 1952-1959», «Περιοδικά και προγράμματα συναυλιών 1959-1993», «Διάφορα και ένα αυτόγραφο».
Στην ενότητα αυτή, το αυτόγραφο είναι το ιδιόχειρο σημείωμα προς τον Καλομοίρη που ανέφερα παραπάνω, στα «διάφορα» περιλαμβάνονται αριθμημένες αναπαραγωγές τεσσάρων χαρακτικών του Γιώργου Σταθόπουλου που απεικονίζουν την Κάλλας ως Violetta (Traviata), Medea, Giulia (La Vestale), Anna Bolena, και αποτελούν μέρος του βιβλίου του Σωτήρη Κακίκη «Για μένα, η Κάλλας» (Αθήνα: Δ. Μπεθάνης, 2007).
Στα «διάφορα» περιλαμβάνονται, επίσης, απόκομμα υποτροφιών Μαρίας Κάλλας που δίνονται και σήμερα, σειρά γραμματοσήμων από τα Ελληνικά Ταχυδρομεία και το πίσω μέρος νομίσματος με εγχάρακτο το πρόσωπό της.
Δύο από τα τέσσερα αριθμημένα χαρακτικά του Γιώργου Σταθόπουλου. Φωτ.: Νεκταρία Μαραγιάννη
Στις προθήκες στις οποίες εκτίθενται 17 βιβλία με χειρόγραφες αφιερώσεις στην Μαρία Κάλλας από τους ίδιους τους συγγραφείς, μαρτυράται με τρόπο ιδιαίτερο ο θαυμασμός αλλά και η αγάπη σημαντικών ανθρώπων των γραμμάτων, της μουσικής και του δημόσιου βίου προς το πρόσωπο της Κάλλας. «Τα βιβλία ανήκαν στην προσωπική βιβλιοθήκη της Κάλλας, τα περισσότερα είναι στην ιταλική γλώσσα διότι η Κάλλας έζησε εκεί αρκετά χρόνια», μου διευκρινίζει η Gabriella Spanò.
Σε επόμενες προθήκες, σπάνια και ποικιλόμορφα τεκμήρια αποτυπώνουν με χρονολογική σειρά την καριέρα της μέσα από φωτογραφίες, προγράμματα συναυλιών, αποκόμματα Τύπου, περιοδικά, παρτιτούρες, δίσκους βινυλίου.
Δίσκοι βινυλίου με ηχογραφήσεις της Μαρίας Κάλλας. Φωτ.: Νεκταρία Μαραγιάννη
Στην ενότητα «Μήδεια: Από τον Cherubini στον Pasolini» εκτίθεται η παρτιτούρα του Κερουμπίνι, το κείμενο της αρχαίας τραγωδίας μετεφρασμένο στην αγγλική γλώσσα (ανήκε στην Κάλλας), το πρόγραμμα της παράστασης «Μήδεια» που ανέβηκε στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου το 1961, καθώς και απομαγνητοφωνημένο κομμάτι συνέντευξης της La Divina στο οποίο η ίδια είχε κάνει διορθώσεις.
Αποτελεί ένα ακόμη τεκμήριο στο οποίο το κοινό μπορεί να εστιάσει στο γραφικό της αποτύπωμα. Το μουσικό της αποτύπωμα είναι διάχυτο στον χώρο της Μουσικής Βιβλιοθήκης και αναμένει το κοινό να το αφουγκραστεί – του δίνεται επίσης η δυνατότητα να ακούσει μουσικά παραδείγματα που θα συνοδεύουν την περιήγησή του στο χώρο χρησιμοποιώντας κινητό τηλέφωνο που δίνεται στον χώρο υποδοχής.
Όσο για τα αποκόμματα από τον Τύπο και τις αφιερώσεις, είναι μία μόνο ένδειξη της αναγνώρισης που τύγχανε από τους κριτικούς αλλά και πόσο αγαπητή ήταν από πρόσωπα προερχόμενα από τον χώρο της μουσικής και μη (σ.σ σε προσθήκη υπάρχει αφιέρωση από τον κτηνίατρο του κατοικιδίου της). Τα τεκμήρια διασώζουν τη φωνή της και τον αντίκτυπό της, υπογραμμίζοντας τη συμβολή της στην όπερα του 20ου αιώνα.
Φωτογραφίες, προγράμματα συναυλιών και αποκόμματα Τύπου. Φωτ.: Νεκταρία Μαραγιάννη
* Το αφιέρωμα πλαισιώνεται από αρχειακά τεκμήρια για τη Μαρία Κάλλας από τη δωρεά Κωνσταντίνου και Βικτωρίας Πυλαρινού και από το αρχείο του βαθύφωνου Νίκου Ζαχαρίου. Η έκθεση διαρκεί έως τις 30 Ιανουαρίου 2024. Ημέρες και ώρες επίσκεψης στην έκθεση: Δευτέρα, Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή / 10:00-16:45, Τετάρτη / 10:00-19:00.
Πραγματοποιείται επίσης το εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά «Η Μαρία Κάλλας και οι ηρωίδες της», πληροφορίες γι’ αυτό από τη Gabriella Spanò στο 210 7282553.
