Πώς μεταφέρεται ο αχός μιας μάχης; Πώς αποδίδεται η έξαρση της πολεμικής αναμέτρησης όταν η έφοδος προς τα εμπρός σημαίνει σφαγή, αν όχι τη δική σου, του άλλου που συναντάς κατά μέτωπο; Μια έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης δίνει όλη τη ζωντάνια της μάχης στη Χαιρώνεια το 338 π.Χ. Πρόκειται για ορόσημο που έφερε αντιμέτωπους τον στρατό της Μακεδονίας του Φιλίππου Β΄ με τις αντίπαλες πόλεις, κυρίως τον Ιερό Λόχο της Θήβας και τον στρατό της Αθήνας. Βιογραφεί το σημείο που έφερε για πρώτη φορά στην Ελλάδα την ενότητα υπό έναν ηγεμόνα, το σημείο που σήμανε κατόπιν έφοδο προς την Ασία.
Οι δυο αρχαιολόγοι που υπογράφουν την επιμέλεια της έκθεσης – Παναγιώτης Ιωσήφ και Ιωάννης Φάππας – ξεδίπλωσαν στο κομψό Μέγαρο Σταθάτου σπάνια ευρήματα με σκηνογραφική δύναμη και ευφάνταστα μέσα. Δεν αφηγούνται απλώς, αλλά τοποθετούν τον επισκέπτη στην αντάρα της μάχης στήνοντας ένα σκηνικό πολέμου. Το επιχειρούν, όχι με κραυγές ούτε με φαντασμαγορίες τύπου Netflix, αλλά με σεβασμό στους νεκρούς και την Ιστορία.
Ακόμη και η μνημειακή παράσταση από φιγούρες playmobil, το δημοφιλές βιντεοπαιχνίδι Assassin's Creed ή η εποχή μεταφερμένη σε κόμικ μέσα στη νέα πτέρυγα, μπάζουν αμέσως τους πιτσιρικάδες στο ιστορικό παρελθόν, προσφέροντας παλμό και χρώμα στα ιστορικά αντικείμενα.
Γενική άποψη της Μάχης, διόραμα, Playmobil © Φωτ. Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Εκείνο που συγκινεί είναι το πώς η έκθεση αναβιώνει και τις παραστάσεις των ίδιων των αρχαιολόγων. Πρόκειται για ύμνο στην αρχαιολογία πεδίου, καθώς οι επιμελητές μοιάζουν να συμπορεύονται με τους πρωτοπόρους επιστήμονες, εκείνους τους σκαπανείς που έφεραν στο φως την ιστορική μάχη. Εκτός δηλαδή από την ιερότητα που προκαλεί η θέαση μπροστά στα οστά των Ιερολοχιτών και των Μακεδόνων πεσόντων, νιώθεις και την παρουσία ιστορικών ονομάτων από την αρχαιολογική μας σχολή.
Γενική άποψη της έκθεσης, Φωτ. Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Στην έκθεση γνωρίζουμε τους Παναγιώτη Σταματάκη και Γεώργιο Σωτηριάδη, κατά τις ανασκαφές που πραγματοποίησαν στο Πολυάνδριο των Θηβαίων και τον τύμβο των Μακεδόνων, στο τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου αιώνα αντίστοιχα. Μια παράδοξη γέφυρα, που φέρνει μαζί εποχές και ήρωες και φανερώνει πως την ιστορία τη συνθέτουν όχι μόνο γεγονότα, αλλά και πρόσωπα.
Οφείλουμε να σημειώσουμε ότι η ερμηνεία της Ιστορίας δεν είναι μονοσήμαντη ούτε αρκείται στο «έτσι τα βρήκαμε». Το επισημαίνουμε διότι οι λόγιοι του νεοσύστατου ελληνικού κράτους δεν ήταν απλώς δυτικοθρεμένοι, αλλά μανιώδεις αρνητές της ιστορικής συνέχειας του Ελληνισμού. Γι’ αυτούς, η Ελλάδα είχε τελειώσει με την υποταγή στους «βάρβαρους Μακεδόνες» του Φιλίππου.
Ο Διονύσιος Θερειανός στο βιβλίο του «Φυσιογνωμία του ελληνικού έθνους», τυπωμένο στην Τεργέστη το 1870, υποστηρίζει ότι η Ελλάδα είναι από τη Μάχη της Χαιρώνειας δούλη: πρώτα στους Μακεδόνες, έπειτα στους Ρωμαίους, στη συνέχεια στους Βυζαντινούς και τέλος στους Τούρκους. Δεν χρειάζεται να μιλήσουμε εδώ για την ενότητα του Ελληνισμού μέσα στους αιώνες. Μας ενδιαφέρει μόνο να δούμε το πρόσωπο του Αλέξανδρου μέσα στην έκθεση, όπως γεννιέται από το ελληνικό πνεύμα.
Μαρμάρινη κεφαλή Αλεξάνδρου, 2ος αι. μ.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου ΑΜΘ Λ3719. Φωτ. Πάρις Ταβιτιάν. Πηγή φωτ.: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Στη Χαιρώνεια ο νεαρός Αλέξανδρος αναλαμβάνει την αρχηγία του ιππικού, του σώματος που θα αντιμετωπίσει τον Θηβαϊκό Ιερό Λόχο και θα τον αποδεκατίσει. Οι συνέπειες της μάχης έχουν κοσμοϊστορικό χαρακτήρα: μετά από αυτήν, ο στρατός του Φιλίππου και, κυρίως, του Αλεξάνδρου θα φτάσει στα όρια του γνωστού κόσμου και θα φέρει πρωτόφαντο πλούτο από τα θησαυροφυλάκια των Περσών στον ευρωπαϊκό κόσμο (η έκθεση συγκεντρώνει χρυσά τεχνουργήματα υψηλής αισθητικής).
Ο Αλέξανδρος έγινε Μέγας, σε μια κίνηση που δεν έχει ιστορικό προηγούμενο: με στρατό περίπου 5.000 ιππέων και 30.000 πεζών –που σημαίνει αστείο για το μέγεθος του εγχειρήματος– αποφασίζει να περάσει τον Ελλήσποντο και να κατακτήσει όλη την περσική αυτοκρατορία.
Ο Πλούταρχος γράφει πως ο Αριστοτέλης του συνέστησε να φέρεται στους Έλληνες ως ηγεμών αλλά στους βαρβάρους (όλους τους μη Έλληνες) ως δεσπότης (τύραννος). Την άποψη αυτή προφανώς συμμεριζόταν ο Αλέξανδρος ως ένα σημείο, αφού μετά τη μάχη του Γρανικού έστειλε δώρο στην Αθήνα 300 περσικές στολές με την επιγραφή «Αλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων από των βαρβάρων των την Ασίαν κατοικούντων».
Γενική άποψη της έκθεσης, Φωτ. Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Ο ίδιος ο Αλέξανδρος πέρασε στη συνείδηση των λαών όχι μόνον ως κορυφαίος των ηγετών αλλά ως θεϊκή προσωπικότητα, ή τουλάχιστον ως μέγας θρύλος, ενώ στους Ευρωπαίους έζησε μέσα στους αιώνες ως το ιδανικό του στρατηλάτη. Το δυτικό πνεύμα που έφερε κι έγινε δεκτό στην Ανατολή δεν ήταν θεσμοί ούτε τρόποι σκέψης. Ήταν η διάδοση της ελληνικής γλώσσας.
Στην απαρχή του ελληνιστικού κόσμου με τη θαυμαστή και παράτολμη εκστρατεία του Μακεδόνα, το εκθεσιακό γεγονός εισάγει τον επισκέπτη βεβαιώνοντας αυτό που θα παρατηρήσει ο Έγελος: το ελληνικό πνεύμα είναι εφηβικό κατόρθωμα. Αρχίζει με τον Αχιλλέα, τον ιδανικό νέο της ποίησης, και ολοκληρώνεται με τον Αλέξανδρο, τον ιδανικό νέο της πραγματικότητας. Και οι δύο μεγαλουργούν συγκρουόμενοι με το πνεύμα της Ασίας.
Ένα γυάλινο φυλαχτό από κάποια μάνα ή σύντροφο ενός στρατιώτη συνδέει το πολεμικό γεγονός με τον γυναικείο κόσμο @ Στέφανος Μυλωνάς
«Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» έως 31 Μαρτίου 2024. Προτιμήστε την ξενάγηση στην έκθεση 18€ (15€ μειωμένο) και κλείστε την ηλεκτρονικά εδώ.
Κεντρική φωτ.: Γενική άποψη της έκθεσης, Φωτ. Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
