O Άγγελος Γουλανδρής είναι γνωστός για το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στην Κηφισιά που φέρει το όνομά του. Ωστόσο, λίγα πράγματα είναι γνωστά για τον ιδρυτή του. Ήταν ένας άνθρωπος που δεν του άρεσε καθόλου να μιλά για τον εαυτό του, να φωτογραφίζεται και να ποζάρει.
Με ρίζες από παλιά ναυτική οικογένεια της Άνδρου, η γέννησή του το 1920 στην Κωνσταντινούπολη λίγο πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή, την πιο τραγική στιγμή της νεοελληνικής ιστορίας, έθρεψε το χωρίς όρια πάθος του για τον τόπο που μπόρεσε να διοχετεύσει στο Μουσείο. Ο πατέρας του είχε διατελέσει πρόεδρος της «Επιτροπής ανταλλάξιμων περιουσιών», είχε δηλαδή βιώσει εκ των ένδον το δράμα της ανταλλαγής των πληθυσμών κατά την εξαιρετικά επώδυνη περίοδο που ακολούθησε.
Πολύ νέο στα χρόνια, την περίοδο του Μεσοπολέμου, τον βρίσκουμε στο Παρίσι. Εκεί, φιλοξενήθηκε από την οικογένεια του αδελφού της μητέρας του ως το 1935, οπότε οι γονείς του εγκαταστάθηκαν οριστικά στην Αθήνα. Ανάμεσα στις δύο πόλεις μοίραζε τον χρόνο του, και στο Παρίσι είναι που έκανε σπουδές «επιλεκτικά και ελεύθερα» όπως έχει γράψει, με το ενδιαφέρον του επικεντρωμένο στην αρχαία και νεότερη ιστορία, την πολιτική σκέψη και επιστήμη.
Δεν σπούδασε σε καμία καλλιτεχνική σχολή, ούτε ιδιωτικά είχε κάποια θητεία δίπλα σε επαγγελματία ζωγράφο. Αγνοούμε το πώς εκτόνωνε τις εφηβικές και τις νεανικές του ανησυχίες, το που είχε επενδύσει τις προσδοκίες του ο νεαρός Άγγελος στους δίσεκτους καιρούς της γερμανικής κατοχής, της αντίστασης και του εμφύλιου σπαραγμού. Ή, για να το πούμε αλλιώς, πού ανάλωνε την ενεργητικότητα του σφρίγους του τα χρόνια της νιότης. Η απάντηση θα μπορούσε να εξαχθεί από τη διύλιση ορισμένων δικών του νύξεων:
«Μικρός αισθανόμουν τις άπειρες δυνατότητες της παιδικής ηλικίας, όταν ο άνθρωπος είναι ακόμη ενταγμένος στον φυσικό κόσμο. Αργότερα αφιερώθηκα στην αναζήτηση της τελειότητας ως μεθόδου επικοινωνίας, αρνούμενος να προσαρμοστώ στη συμβατική ζωή της κοινωνίας που αιχμαλωτίζει τη σκέψη και τις αισθήσεις. Οι ερμηνείες της εποχής μας για τη ζωή, μου είναι ανεπαρκείς και προσπαθώ να διατηρώ τις παιδικές μου εμπειρίες, σαν βαθύτερες ρίζες στην αναζήτησή μου, σώζοντας έτσι τις εγγενείς δυνατότητες με τις οποίες γεννιέται ο άνθρωπος».
Άγγελος Γουλανδρής
Παρότι δεν απέκτησε καλλιτεχνική σκευή από το οικογενειακό περιβάλλον ή από κάποιον δάσκαλο, ο Άγγελος Γουλανδρής έζησε στην παρισινή ατμόσφαιρα την καρδιά του μοντερνισμού. Το βλέμμα του ζυμώθηκε με τα σύγχρονά του κινήματα και το όραμα που μοιράστηκε με τη σύζυγό του, Νίκη Γουλανδρή, στη δημιουργία ενός μουσείου, μας βεβαιώνει ότι καλλιέργησε αισθητική παιδεία, επισκεπτόμενος μουσεία και γκαλερί.
Ένα από τα πρώτα πραγματικά μοντέρνα κινήματα που αναδύθηκαν στην τέχνη την περίοδο της νιότης του Γουλανδρή, υπήρξε το κίνημα του κυβισμού. Σε μία από τις κύριες εκφράσεις του, στον «Αναλυτικό Κυβισμό», οι μορφές φαίνεται να αναλύονται και να κατακερματίζονται. Εκεί, ο κυβισμός άνοιξε το δρόμο για τη γεωμετρική αφηρημένη τέχνη, αλλά άνοιξε και το βλέμμα του Άγγελου Γουλανδρή που βρήκε σε αυτήν την τέχνη νόημα. Μια γλώσσα με περιεχόμενο και σκοπό. Η πρώτη μεγάλη έκθεση για τον κυβισμό στη Γαλλία γίνεται το 1953, όπου είναι εμφανές πλέον πως το όραμα των πρωτοπόρων καλλιτεχνών έχει επιβληθεί στην πόλη του φωτός ως εικαστική πραγματικότητα.
Σε εκείνους τους χρόνους ο Άγγελος Δεληβορριάς, τοποθετεί τον σπόρο της γέννησης του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας. «Η δεκαετία του ’50 πρέπει να ήταν καθοριστική για την αποκρυστάλλωση και τη μετάταξη των στόχων του Άγγελου Γουλανδρή από το επίπεδο των άμεσων κοινωνικών παρεμβάσεων σε ένα πεδίο οικουμενικών πλέον διαστάσεων με κεντρικό άξονα την έγκαιρη πρόληψη των κακών.
Γιατί το Μουσείο μπορεί να ιδρύεται το 1964, η ιδέα όμως και η επεξεργασία της, προϋποθέτουν μια παρατεταμένη κυοφορία που δύσκολα υπολογίζεται σε λιγότερα από δέκα χρόνια» εξηγεί ο άλλος ελληνομανής που σίγουρα ένιωθε συγγενικό του τον Γουλανδρή καθώς αφιέρωσαν τις ζωές τους στην αποστολή του μουσείου.
Σήμερα σώζεται στο Εθνικό Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας μία εκτεταμένη παραγωγή που αριθμεί 2.200 έργα από σχέδια, μελάνια, μεγαλύτερα έργα σε ακρυλικά επάνω σε χαρτόνι ή σε κόντρα πλακέ, μικρογλυπτά και κατασκευές, ακόμη και βιτρό από το χέρι του ίδιου του Γουλανδρή. Μια αντιπροσωπευτική επιλογή των έργων αυτών παρουσιάζεται στην αφιερωματική έκθεση με τίτλο «Κοσμοναύτης στη Γη».
Λήψη από την έκθεση «Κοσμοναύτης στη Γη»
Ο ίδιος δεν πίστευε ότι είναι ζωγράφος, γι’ αυτό και δεν ενδιαφέρθηκε, όχι να καθιερωθεί στο εγχώριο καλλιτεχνικό κατεστημένο, ούτε καν να γίνει γνωστό το έργο του στους φιλότεχνους. Το έκανε μόνο μία φορά στην Ελλάδα, στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών το 1987 και προγενέστερα στο εξωτερικό, το 1972 στο Σικάγο και το 1983 στο Ντάλας. Εν πολλοίς, η παρούσα έκθεση συνιστά την πρώτη συνολική και εκτεταμένη παρουσίαση του καλλιτεχνικού έργου του Άγγελου Γουλανδρή.
Οι συνεργάτες του Γουλανδρή τοποθετούν το έναυσμα της συστηματικής του ενασχόληση με την τέχνη, την περίοδο που θεμελιώνεται το μουσείο (ο Άγγελος ήταν τότε σε ηλικία όχι μεγαλύτερη των 45 χρόνων). Η δημιουργία του μουσείου δεν είναι ξένη προς τη μεθεκτική σχέση του Γουλανδρή με την εικαστική έκφραση. Η φιλοσοφία στην οποία θήτευσε δεν προϋποθέτει να έχεις πτυχίο, αξιώνει όμως οπωσδήποτε να έχεις κουλτούρα. Η ψυχανάλυση, η πίστη, η ασκητική, έχουν τους δικούς τους δρόμους. Η φιλοσοφία όμως θρέφεται από μια ζωή πλούσια σε κουλτούρα. Κλεισμένος μέσα στο φαουστικό εργαστήρι του στην Κηφισιά, εργαζόταν για την υλοποίηση και τις υποθέσεις του μουσείου, την ώρα που σάρκωνε τα καλλιτεχνικά του οράματα.
Λήψη από την έκθεση «Κοσμοναύτης στη Γη»
Στον τρόπο οργάνωσης της δουλειάς του Γουλανδρή, ο Λάμπης Θεοδωρόπουλος θυμάται πως εκεί που κάπνιζε, αμέσως άρπαζε ένα μολύβι και σχεδίαζε ένα σκαρίφημα στο χαρτί, ή, όταν δεν είχε διαθέσιμο, το έκανε στο πακέτο των τσιγάρων. Το βέβαιο είναι ότι ωθήθηκε στην αφαίρεση όχι από κάποια νομοτελειακή επιταγή της πορείας της ζωγραφικής, αλλά σχεδόν αυθόρμητα, υπακούοντας στο αίσθημά του. Θα έλεγα μάλιστα ότι έξω από το μουσείο, σκεφτόταν μέσα από τα έργα του την πέμπτη του πλευρά: τη διάσταση του μουσείου προς τον κύκλο, προς τη ριζικώς άλλη προοπτική.
Είναι παράδοξο, αλλά οι συνθέσεις του δημιουργού βρίσκονται στον αντίποδα της καλλιτεχνικής παραγωγής της Νίκης Γουλανδρή. Εκείνη απαθανάτισε με ζωντάνια, γεμάτο χυμούς, τον φυτικό πλούτο, χαρίζοντάς μας λαμπρά έργα βοτανικής τέχνης. Την ίδια ώρα ο Άγγελος καλλιεργούσε συστηματικά, έξω από τα φώτα της δημοσιότητας, έναν κήπο «μυστικό» για την προσωπική του ευχαρίστηση.
Ο ζωγράφος δεν μεταφέρει την πραγματικότητα, αλλά την οραματίζεται εκ νέου. Έναν άλλο «κόσμο» φαντασιώνεται και ποιεί, έξω από τα θαυμαστά γήινα έργα της Νίκης Γουλανδρή. Η δημιουργία εδώ αντί να αρθεί στο ύψος, παρέμεινε στο βάθος των περιστάσεων.
Ο Γουλανδρής δεν εικονογραφεί την πολυχρωμία της φύσης, αλλά την απαρνιέται και αναδιοργανώνει τα οπτικά δεδομένα, καλλιεργώντας μια άλλη, προσωπική φύση. Όλα γύρω του χάνουν την αντικειμενική τους υπόσταση και γίνονται αφορμή για ένα θαυμαστό ταξίδι του νου. Ένας τόπος που μέσα σε αυτόν οχυρώθηκε και ποτέ δεν εγκατέλειψε.
Η τέχνη του Γουλανδρή γεννιέται μέσα από τη βάσανο της διεκδίκησης μιας εκφραστικής ελευθερίας που ζητά να αποκαλύψει εικαστικά αυτό που θα γράψει ο ίδιος ο δημιουργός: «κάποιο χρυσό κανόνα, κάποια γεωμετρία στην αρχέγονη σημασία της, από την οποία ελάχιστες μόνο και μεμονωμένες εικόνες έχουν φθάσει σε εμάς ή έχουν ερμηνευθεί».
Λήψη από την έκθεση «Κοσμοναύτης στη Γη»
Γιατί, όμως, κοσμοναύτης στη γη; Ο Γουλανδρής βίωσε με νηφάλιο, εσωτερικευμένο στοχασμό, τα μεγάλα ερωτήματα που έθεσε ο εικοστός αιώνας διατηρώντας ένα πείσμα παιδικό, αυτό του πυρακτωμένου καλλιτέχνη. Σε κείμενά του για την οικολογία πίστευε ότι η ελληνική φύση είναι μια πορεία ζώσα. Δεν είναι μηχανισμός, ούτε δεδομένο.
Για τον Γουλανδρή, η ψυχή καλείται διά της παιδείας, όχι να τιθασεύσει, να υποτάξει το σύμπαν, όχι να αφεθεί στα ισχύοντα, αλλά να κοσμώσει το σύμπαν, γιατί η κόσμωση μεταβάλλει τα όντα από τυχαιότητες, ατέλειες ή αντιδικίες σε αγαθές δυνάμεις, σε αρμονία. Μεταφέρω ένα χαρακτηριστικό, πολύ ζωντανό παράδειγμα που μνημονεύει ο κ. Θεοδωρόπουλος. «Πολλές φορές, εκεί που δουλεύαμε οι δυο μας, έλεγε: ''Είμαι συγχυσμένος. Και θα τραβήξω τώρα γραμμές για να βάλω τα πράγματα σε τάξη'' Αυτός ήταν ο τρόπος του. Ο τρόπος ζωγραφικής του ήταν και ο τρόπος σκέψης του, θα πει ωραία ο συνεργάτης του.
«Βρίσκω καταφύγιο στη ζωγραφική – γράφει ο Α.Γ. – όποτε στην κοινωνία των ανθρώπων συναντώ τη σύγχυση, την έλλειψη συντονισμού, τα άστοχα λόγια, και τις ανώφελες κινήσεις που προκαλούν την αγωνία και το χάος της καθημερινής μας ζωής. Ευχαρίστηση νιώθω, αν εκφράσω με σχέδια και χρώματα, πάνω στη λευκή επιφάνεια του χαρτιού, την ανάγκη μου για αρμονία, ισορροπία και τελειότητα, αρετές που προσπαθώ να διατηρώ σε όλες μου τις δραστηριότητες. Στην τελειότητα των νόμων της φύσης ο άνθρωπος, βρίσκει τον ρυθμό και την ισορροπία που η κοινωνία του αρνείται. Με την αόρατη κεραία του δηλαδή, τη φαντασία, ο ανθρώπινος νους συλλαμβάνει εικόνες πέρα από τον ορατό φυσικό κόσμο και έρχεται σε επαφή με την αρμονία και την κίνηση του διαστήματος.
Και συνεχίζει: Αν ο άνθρωπος καταφέρει να εντάξει τον νου του μέσα στη συμπαντική γεωμετρία κι έτσι να συνειδητοποιήσει τις αληθινές του διαστάσεις, τότε η σκέψη μπορεί να γίνει αποκάλυψη, η κίνησή του ρυθμός, η πράξη του δημιουργία».
Λήψη από την έκθεση «Κοσμοναύτης στη Γη»
Το έργο του Άγγελου Γουλανδρή έρχεται στο φως την ώρα που το ίδιο το Μουσείο μπαίνει σε νέα ανθοφορία (το καλοκαίρι ανακηρύχθηκε Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας). Με αποφασιστικά, στέρεα βήματα, ανοίγεται στην ψηφιακή εποχή, μένοντας σταθερά προσανατολισμένο στη ρότα που χάραξαν οι ιδρυτές του: οικολογία και παιδεία στο Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας αλληλοπεριχωρούνται.
Ο Γουλανδρής με το παράδειγμά του αντιλήφθηκε τη ζωή όχι σαν ένα κύκλο που αρχίζει και τελειώνει με τον εαυτό του, αλλά ως διάβαση και διόδευση. Δίδαξε ότι ο άνθρωπος πρέπει να γίνεται ίστωρ. Πρέπει να παραδίδει στους άλλους. Δεν επιτρέπεται να συμπεριφέρεται σαν να είναι ο τελευταίος των ανθρώπων. Ήπιος, γλυκύς, επιεικής, ανιδιοτελής, συμπαγής και δωρικός, χωρίς ίχνος έπαρσης, εσωτερικευμένος και σοφός, φύσει και θέσει μαχητής και μαχόμενος, αληθινός άρχοντας, πάντα Έλληνας ο Άγγελος Γουλανδρής υπήρξε υπέρμαχος της ιστορίας ως ενότητα μέσα από τις τομές της, ως σύνολο μέσα από τις μεταμορφώσεις της, ως συνοχή και συνέχεια μέσα από διαλεκτικές εικόνες του σήμερα με το χθες. Αυτό – είναι – ο Άγγελος στο Μουσείο Γουλανδρή: ένας διασώστης της μνήμης του μέλλοντος.
