«Εξαφανίστηκε, δεν έχει οντότητα, δεν είναι νεκρός ούτε ζωντανός, είναι εξαφανισμένος. […] Ό,τι απέμεινε από αυτόν ήταν διάσπαρτα θραύσματα μνήμης» ακούμε για τον Βραζιλιάνο πιανίστα Φρανσίσκο Τενόριο Ζούνιορ (1941-1976), στο νεονουάρ animated docudrama «Πυροβόλησαν τον πιανίστα» του Ισπανού σκηνοθέτη Φερνάντο Τρουέμπα (γενν. 1955). Ένα πολιτικό θρίλερ έμπλεο της μπόσα νόβα μουσικής που ξετυλίγει το χρονικό εξαφάνισης του πιανίστα κατά τη διάρκεια περιοδείας του στην Αργεντινή τον Μάρτιο του 1976, την περίοδο της τελευταίας αστικοστρατιωτικής δικτατορίας της χώρας πριν η Λατινική Αμερική βρεθεί στη δίνη ολοκληρωτικών καθεστώτων.
Από αναφορές της εποχής προκύπτει ότι ο μουσικός συνελήφθη από απολυταρχικές δυνάμεις και φυλακίσθηκε. Η εξαφάνισή του και η μη εύρεσή του, μέχρι σήμερα, διατηρεί το ζοφερό ενδεχόμενο της φυλάκισης, βασανισμού και έπειτα της δολοφονίας του. Γιατί, όμως, ο εν λόγω πιανίστας να συλληφθεί και να υποστεί τα όσα –μη επιστήμως γνωστά– ακολούθησαν; «Ο άνθρωπος αυτός ήταν ευφυής, αγνός, ήθελε ειρήνη. Τον ενδιέφερε η μουσική», απαντά ένας από τους μετέχοντες στην ταινία η οποία αναφέρεται στον Βραζιλιάνο πιανίστα με επάλληλες αναδρομές αρχής γενομένης από την παρουσίαση του βιβλίου ενός δημοσιογράφου που έκανε έρευνα προκειμένου να καταγράψει τι συνέβη στον Φρανσίσκο Τενόριο Ζούνιορ.
Μιλώντας (σ.σ ο υποδυόμενος στην ταινία, τον δημοσιογράφο) με ανθρώπους που τον γνώριζαν καλά (συνεντεύξεις που πήρε ο ίδιος ο σκηνοθέτης σε μια περίοδο δεκαπέντε ετών), μεταξύ των οποίων μουσικοί θρύλοι όπως οι Ζοάο Ζιλμπέρτο και Καετάνο Βελόσο, η ταινία υφαίνει το προσωπικό με το πολιτικό, σκιαγραφώντας το ταραγμένο κλίμα της εποχής στη Λατινική Αμερική.
Από την ταινία «Πυροβόλησαν τον πιανίστα». Πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης
Βαρύνουσας σημασία η φράση που ακούμε από ένας από τους ομιλούντες: «κανείς δεν μπορεί να αποδώσει δικαιοσύνη». Μπορεί να αποδοθεί δικαιοσύνη σε απολυταρχικά καθεστώτα, δεδομένου ότι η λέξη αποκτά για εκείνα άλλη σημασία; Κάθε μορφής δικτατορία ξέρει τους τρόπους να επιβάλλεται, η τέχνη είναι ένα πεδίο που πολεμούν τα εν λόγω καθεστώτα καθότι έχει τη δυνατότητα (σ.σ η τέχνη) να αφυπνίζει.
Η εξαφάνιση του Φρανσίσκο Τενόριο Ζούνιορ παραμένει ένα μυστήριο για πολλούς και μία κρυμμένη αλήθεια για ελάχιστους. Στην αναπάντεχη περίπτωση που η αλήθεια έρθει στο φως, θα τιμωρηθούν οι ένοχοι; Θα αποδοθεί δικαιοσύνη; Το τελευταίο ερώτημα απαντήθηκε πιο πάνω.
Εκείνο που επιτυγχάνει στην ταινία ο Φερνάντο Τρουέμπα, σε συνεργασία με τον Ισπανό εικαστικό καλλιτέχνη Χαβιέρ Μαρισκάλ, είναι να διατηρήσει τον Φρανσίσκο Τενόριο Ζούνιορ ζωντανό μέσω της κινηματογραφικής φόρμας που χρησιμοποιεί. Αν έκανε ντοκιμαντέρ θα ήταν μία ταινία για έναν νεκρό, έναν αγνοούμενο, κι αυτό ο Τρουέμπα δεν το ήθελε. Ήθελε να τον διατηρήσει ζωντανό αίροντας την αδικία, γι’ αυτό κι επέλεξε να αποδώσει την ιστορία σε μορφή animation.
Η ενσωμάτωση της μουσικής αποτελεί έναν επιπλέον φόρο τιμής στον Φρανσίσκο Τενόριο καθότι θεωρήθηκε ένας από τους καλύτερους πιανίστες της γενιάς του και η φήμη του ως βιρτουόζος δημιουργός «εκτοξεύθηκε» με τα χρόνια. Αποτελεί επίσης, χαρακτηριστικό στοιχείο ταινιών του Τρουέμπα, καθώς βαθύς γνώστης και με αγάπη για τη μουσική.
Ένα επιπλέον στοιχείο που υπενθύμισε ο Τρουέμπα και αποτελεί κοινή αλήθεια σήμερα και για κάθε εποχή, είναι η ευθραυστότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος και η αιφνίδια κατάλυσή του. Η επιλογή της ταινίας «Πυροβόλησαν τον πιανίστα» του Φερνάντο Τρουέμπα, ως εναρκτήριας του 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης έρχεται σε μία χρονική συγκυρία που στη χώρα μας συμπληρώνονται 50 χρόνια από την κατάλυση του δικτατορικού καθεστώτος και συνάμα της αποκατάστασης της Δημοκρατίας.
Αυτή η χρονική επέτειος ιστορικής σημασίας για τη χώρα αποτελεί και ένα από τα αφιερώματα του Φεστιβάλ, την έναρξη του οποίου κήρυξε (7/3), για πρώτη φορά στα 64 χρόνια του θεσμού του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, αρχηγός του ελληνικού κράτους.
Η ταινία «μας ταξιδεύει στα χρόνια της άνθησης της μπόσα νόβα στη Βραζιλία, αλλά ταυτόχρονα, διερευνώντας τη μυστηριώδη εξαφάνιση του βιρτουόζου πιανίστα και συνθέτη Φρανσίσκο Τενόριο Ζούνιορ σε μια περιοδεία του στην Αργεντινή το 1976, μιλάει για τη στυγνή δικτατορία του Βιντέλα, την αυταρχική καταπίεση και τις δολοφονίες του στρατιωτικού καθεστώτος, την καταστροφική βιαιότητα της κρατικής τρομοκρατίας. Και είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα η συγκυρία να βραβεύεται αυτή η ουσιαστικά πολιτική ταινία στο πλαίσιο του φετινού φεστιβάλ, το οποίο αφιερώνει μία από τις πολλές του ενότητες στη συμπλήρωση 50 χρόνων από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας στον τόπο μας.
Προσφέρεται, έτσι, μια ακόμη ευκαιρία να διατρανώσουμε την εμπιστοσύνη μας στο μόνο πολίτευμα, στο οποίο δεν νοούνται άνθρωποι εγκλωβισμένοι σε διακρίσεις και στερεότυπα, περιορισμοί στην ελευθερία της έκφρασης, αποστέρηση θεμελιωδών δικαιωμάτων», όπως υπογράμμισε – μεταξύ άλλων – η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, απονέμοντας στον Φερνάντο Τρουέμπα τον τιμητικό Χρυσό Αλέξανδρο για το σύνολο του έργου του.
Ο σκηνοθέτης Φερνάντο Τρουέμπα, η Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου και ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου/ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, Ορλεστης Ανδρεδάκης. Πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης
Σε αυτή τη χρονική συγκυρία, τους ταραχώδεις καιρούς που ζούμε περιμένοντας το αύριο με αγωνία, ο ρόλος του Φεστιβάλ είναι συγκεκριμένος. Όπως ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ, Ορέστης Ανδρεαδάκης, σημείωσε: «Ο πόλεμος στην Ουκρανία διαρκεί ήδη δύο χρόνια με αμείωτη φρίκη. Ενώ στη Μέση Ανατολή, μια ανάσα μακριά μας, ένας νέος πόλεμος μαίνεται τους τελευταίους πέντε μήνες και τα θύματα πολλαπλασιάζονται κάθε μέρα.
Tο Φεστιβάλ δεν μπορεί να προτείνει γεωπολιτικές λύσεις, αλλά έχει ευθύνη να δίνει φωνή σε εκείνους που το έχουν ανάγκη. Απορρίπτει τις πράξεις μίσους, τη βία, τις ακραίες φωνές της μισαλλοδοξίας και ρατσισμού, και αποτελεί μια ανοιχτή πλατφόρμα τέχνης, συμπερίληψης και διαλόγου. Υποδέχεται καλλιτέχνες, ταινίες και πρότζεκτ απ’ όλο τον κόσμο. Ενάντια στον πόλεμο, σε κάθε πόλεμο, το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης είναι ένα πεδίο ενότητας, ανταλλαγής ιδεών, ένας ασφαλής τόπος που στέκεται πάντα στην πλευρά των αδυνάτων και της ειρήνης».
Εντός ενός τέτοιου φεστιβάλ καλλιεργείται γόνιμος διάλογος, οι ταινίες στηλιτεύουν τα άσχημα πραττόμενα ειδεμή τα απολυταρχικά καθεστώτα. Διότι το δημιούργημα είναι το άοπλο όπλο ενάντια σε αυτά τα καθεστώτα, ένα δημιούργημα που μένει στο χρόνο, αφυπνίζει και στηλιτεύει. Στην εύρεση ή μη τρόπων να προστατευθεί η δημοκρατία είναι να μην υπάρχουν περιορισμοί στην ελευθερία καθώς και η συνειδητοποίηση ότι η Δημοκρατία είναι εύθραυστη και με την πρώτη ευκαιρία οι επικριτές της θα την βάλλουν.
Κεντρική φωτ.: Από την ταινία «Πυροβόλησαν τον πιανίστα». Πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης
