Από την Κατερίνα Μπαλκούρα*
H 12η Οκτωβρίου 1944 είναι μια μέρα σταθμός στη Νεότερη Ιστορία. Μια μέρα όμως που οι περισσότεροι Έλληνες αγνοούν. Βασική αιτία είναι ότι για επτά δεκαετίες η Ελλάδα δε γιόρταζε τη λήξη του πολέμου αλλά την έναρξη. Μια παγκόσμια πρωτοτυπία. Εθνική εορτή για τους Έλληνες η 28η Οκτωβρίου, η μέρα που η Ελλάδα μπήκε στον πόλεμο και όχι η 12 Οκτωβρίου η μέρα που έγινε η απελευθέρωση. Αυτό βέβαια έχει μια λογική εξήγηση. Η λήξη του πολέμου για όλες τις άλλες χώρες σήμανε την αρχή της ανασυγκρότησης. Όταν όμως εκείνοι μάζευαν τα κομμάτια τους, εμείς μπαίναμε σε μια άλλη πιο σκληρή και πιο ανελέητη μορφή πολέμου. Η χαρά της Απελευθέρωσης για μας κράτησε μόνο 52 μέρες. Ακολούθησαν τα Δεκεμβριανά, η Βάρκιζα και αμέσως μετά ο Εμφύλιος.
Τα τελευταία χρόνια έγινε μια αξιόλογη προσπάθεια να τιμηθεί μια τόσο σημαντική και παράλληλα μια τόσο παραμελημένη μέρα. Έτσι για τρίτη συνεχόμενη χρονιά μια σειρά εκδηλώσεων γεμίζουν την πόλη. Το ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, η Περιφέρεια Αττικής, ο Δήμος Αθηναίων, τα ΓΑΚ και η ΕΡΤ αναλαμβάνουν τη διοργάνωση, με την πολύτιμη συνδρομή κι άλλων φορέων και ομάδων πολιτών. Καθ'' όλη τη διάρκεια του Οκτωβρίου πραγματοποιείται έκθεση για την περίοδο της Κατοχής, εκπαιδευτικά προγράμματα, ιστορικοί περίπατοι, συναυλίες, δημόσιες συζητήσεις και άλλες πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δράσεις.
Ανάμεσα σε αυτά, διοργανώνουν και σειρά συναντήσεων με τίτλο «Ιστορίες της Κατοχής μέσα από τα αρχεία». Σε αυτές, αρχειακοί φορείς επιλέγουν από τις συλλογές τους και παρουσιάζουν υλικό που σχετίζεται με τον Πόλεμο, την Κατοχή και την Απελευθέρωση. Οι εκδηλώσεις ξεκινούν από σήμερα και πραγματοποιούνται τις Τετάρτες του Οκτωβρίου στις 19.00, στο κτίριο 6, πρώην ΕΑΤ-ΕΣΑ, Κέντρο Τεχνών Δήμου Αθηναίων, στο Πάρκο Ελευθερίας. Στον ίδιο χώρο λειτουργούν και οι εκθέσεις «Αθήνα 1940-1944. Η πόλη και οι άνθρωποί της. Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, Απελευθέρωση» και «Ένα γλυκό ξημέρωμα. Ιστορίες κόμικς για την κατοχική Αθήνα», για οργανωμένη ξενάγηση στις οποίες μπορείτε να δηλώσετε συμμετοχή στο τηλ. 210 3735253 (Δευτέρα-Παρασκευή: 9:00-16:00) για Τετάρτες, στις 17:30.
Αναλυτικά το πρόγραμμα των εκδηλώσεων «12 Οκτωβρίου 1944. Η Αθήνα Ελεύθερη» μπορείτε να βρείτε στο: www.freeathens44.org
Ιστορικό πλαίσιο
Αξίζει να θυμηθούμε, όμως, πώς φτάσαμε στην Ελλάδα στην πολυπόθητη απελευθέρωση, διότι το τελευταίο διάστημα της γερμανικής Κατοχής ήταν εφιαλτικό για την Αθήνα και τον Πειραιά. Καθημερινά μπλόκα στις συνοικίες, εκτελέσεις, εκατόμβες νεκρών. Oι μέρες των Γερμανών στην Ελλάδα λιγόστευαν και πλήθαιναν οι σκέψεις για τους τρόπους αποχώρησης. Η μετριοπαθέστερη πτέρυγα της ηγεσίας συνηγορούσε για ένα ήπιο κλείσιμο της αυλαίας υπό τη μορφή της αλλαγής φρουράς, ενώ άλλοι υπό την αιγίδα του «SD» (Υπηρεσία Ασφαλείας) σχεδίαζαν την πολιτική της Καμμένης Γης. Κύριος στόχος δεν ήταν πλέον η αριστερά αλλά η «ελίτ της ευρύτερης αστικής τάξης». Τα λαϊκά στρώματα αναδείχθηκαν οι ήρωες εκείνης της εποχής που πλέον είχαν δικαιώματα στην ανακατανομή της πολιτικής τράπουλας κι αυτό οι Γερμανοί το είχαν συνειδητοποιήσει.
Φυσικά, υπήρχε και η πρόταση του Δρ. Βάλτερ Μπλούμε, ο οποίος, ως εγκέφαλος ασφαλείας και ουσιαστικός υπεύθυνος της «αντιτρομοκρατικής πολιτικής» των ναζί στην Ελλάδα, πρότεινε να καταστραφεί εντελώς η πρωτεύουσα και να εκτελεστούν όλοι οι κρατούμενοι των φυλακών ώστε να διευκολυνθούν οι Γερμανοί κατά την αποχώρησή τους (!). Ήλπιζε ότι τη γερμανική αποχώρηση θα διαδεχόταν το χάος. Ένα σχέδιο που πιθανότατα γνώριζε και ενέκρινε και ο ίδιος ο Χίτλερ που θεωρούσε ότι η Ελλάδα ήταν ανάμεσα στις χώρες που «με τίποτα δεν ήταν σε θέση να κρατήσουν την τάξη» από μόνοι τους. Ευτυχώς η θεωρία του χάους δεν εφαρμόστηκε.
Οι Γερμανοί τελικά αποχωρούν
Στα γραφεία του Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ έρχονταν συνέχεια αναφορές απ τις μονάδες. Οι Γερμανοί έφευγαν μαζικά απ' την Ιερά Οδό κι απ' τα Βόρεια Προάστεια. Όλη νύχτα άδειαζαν καταυλισμούς, αποθήκες, υπηρεσίες, γραφεία. Έκαιγαν ότι χαρτιά ενδεχομένως θα τους "έκαιγαν". Κατέστρεψαν τα τελευταία σημαντικά κτίρια, μεταξύ των οποίων και το κτήριο του Πειραματικού σχολείου με τα πυρομαχικά. Έκαψαν το Πυριτιδοποιείο και πολλά εργοστάσια όπως του Λαναρά. Όλη τη νύχτα η Πυροσβεστική και η Αστυνομία Πόλεων προσπαθούσαν να σώσουν ότι θα μπορούσε να σωθεί. Οι "φίλοι μας οι Γερμανοί" έφτασαν στο σημείο να πουλήσουν και τα έπιπλα λίγο πριν εκκενώσουν τα κτίρια! Την παραμονή της μεγάλης μέρας τμήματα του ΕΛΑΣ είχαν ακροβολιστεί στους δρόμους γύρω απ' την Ομόνοια και το Σύνταγμα.
12η Οκτωβρίου
Και έφτασε η 12η Οκτωβρίου 1944. Ήταν μια ηλιόλουστη Πέμπτη. Τα χωνιά όλη τη νύχτα ανήγγειλαν ότι σε λίγες ώρες θα έφευγαν και οι τελευταίοι Γερμανοί από την Αθήνα και καλούσαν όλο το λαό να κατέβει στο κέντρο. Οι Γερμανοί απέδωσαν ένα έγγραφο στο φερόμενο ως Δήμαρχο Γεωργάτο, σύμφωνα με το οποίο η Αθήνα ήταν πλέον "ανοχύρωτη πόλη" και του ανακοίνωναν την αποχώρηση των Γερμανικών στρατευμάτων. Η Απελευθέρωση ανακοινώθηκε με μια λακωνική προκήρυξη του στρατιωτικού διοικητή Αττικής Π. Σπηλιωτόπουλου που τοιχοκολλήθηκε στους δρόμους της Αθήνας. Για το βασανισμένο ελληνικό λαό μια ήταν η κραυγή: "ΦΕΥΓΟΥΝ". Στις 7-8 το πρωί άρχισαν να χτυπούν οι καμπάνες ενώ τα έκτακτα φύλλα των αντιστασιακών εφημερίδων τοιχοκολλήθηκαν στις διασταυρώσεις και στις κολώνες.
1.264 μέρες μετά απ΄την 27η Απριλίου 1941 ένας γερμανός υπαξιωματικός κατέβασε τη σβάστικα από την Ακρόπολη στις 9:45 το πρωί. Η είδηση της υποστολής της σημαίας έκανε όλους τους Αθηναίους να στρεψουν το βλέμμα στον Ιερό Βράχο και τις καμπάνες των εκκλησιών να χτυπούν χαρμόσυνα μετά από τόσα χρόνια σκλαβιάς. Λίγη ώρα αργότερα, ο στρατηγός Φέλμυ βάδισε μόνος του, στάθηκε προσοχή και κατέθεσε στεφάνι στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη παρουσία και αντιπροσωπίας του Δήμου Αθηναίων. Ήταν όντως ο πιο ειρωνικός επίλογος που θα μπορούσαν να γράψουν οι Γερμανοί. Κατέθεσαν στεφάνι για τους ήρωες της χώρας που διέλυαν, βασάνιζαν και σκότωναν επί τέσσερα ολόκληρα χρόνια. Οι συγκεντρωμένοι όρμησαν στο στεφάνι και το κομμάτιασαν. Ένας ανάπηρος μάζεψε κάποια κλαδιά διασκορπισμένα απ' το στεφάνι και τα πέταξε σ' έναν υπόνομο. Κανένας δεν τόλμησε να αντιδράσει σ αυτή την έκφραση συσσωρευμένης οργής.
Η μεγαλύτερη λαοθάλασσα που είδαν ποτέ οι δρόμοι της Αθήνας
Λαοθάλασσα στους δρόμους της Αθήνας. Ξεχύθηκαν όλοι στους δρόμους πραγματοποιώντας τη μεγαλύτερη συγκέντρωση που κατέγραψε ποτέ η ιστορία. Γαλανόλευκες σημαίες στα παράθυρα των σπιτιών, λουλούδια στους δρόμους. Λουλούδια όμως και στα νεκροταφεία. Στους ήρωες του αγώνα, στους ήρωες της πείνας, της αντίστασης και της λευτεριάς που δεν πρόλαβαν να δουν αυτή τη μέρα. Δεν πρόλαβαν να μάθουν ότι ο αγώνας και η θυσία τους δεν πηγαν χαμένα.
Εντυπωσιακή εικόνα όμως ήταν και οι ομάδες των γενειοφόρων ανταρτών που έδωσαν τις μάχες τους στα βουνά και τώρα είναι παρόντες στην πιο σημαντική στιγμή του αγώνα που έδιναν τέσσερα ολόκληρα χρόνια. Σημαίες ελληνικές, σημαίες κόκκινες, αμερικανικές και αγγλικές. Μέχρι πανό που καλωσόριζαν του Άγγλους χωρίς τότε, στις μεγάλες στιγμές της χαράς, να φανταζόταν κανείς τι θα ακολουθούσε.
Ο φόβος σκιάζει την ελευθερία
Ωστόσο τη γενική χαρά την σκίαζε ακόμα ο φόβος. Η πρωτεύουσα που γιόρταζε τη μεγαλύτερη και σπουδαιότερη μέρα ήταν στην πραγματικότητα μια πυριτιδαποθήκη έτοιμη να εκραγεί. Η Κατοχή δημιούργησε και ένα βαθύ κοινωνικό διχασμό. Κάποιοι στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς "επωφελήθηκαν" δημιουργώντας αξιόλογες περιουσίες με αποτέλεσμα να προστεθούν κι αυτοί στην προπολεμική άρχουσα τάξη. Υπήρχαν κι εκείνοι που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές και τώρα έπρεπε να συμβιώσουν μαζί με τους ανθρώπους που εξαιτίας τους έχασαν ανθρώπους, ζωές, περιουσίες. Υπήρχε, όμως, και η πλειοψηφία που είχε χάσει τα πάντα. Η καταστροφή ήταν ορατή σε όλα τα επίπεδα και η ανοικοδόμηση και η "καινούργια αρχή" έμοιαζαν τόσο μακρινά και ανέφικτα.
14 Οκτωβρίου, δυο μέρες μετά την Απελευθέρωση, οι πρώτοι Βρετανοί στρατιώτες αποβιβάζονται στον Πειραιά. Ήταν απλά μια αλλαγή ηγεσίας με καθημερινές συγκρούσεις. Στα ξενοδοχεία γύρω απ την Ομόνοια είχαν οχυρωθεί μέλη των "Εθνικών Οργανώσεων" και από εκεί πυροβολούσαν αδιάκριτα. Οκτώ νεκροί ήταν ο απολογισμός της 15ης Οκτωβρίου. Εκεί χρειάστηκε να επιβληθεί σε όλους ο όρος "αυτοσυγκράτηση" για να μην οδηγήσει αυτό το επεισόδιο σε ένα λουτρό αίματος και να εξελιχθεί στην αρχή ενός εμφυλίου που δυστυχώς πλησίαζε. Έτσι η Απελευθέρωση δεν ήταν ακριβώς Απελευθέρωση.
18 Οκτωβρίου έφτασε με το θωρηκτό "Αβέρωφ" στο Φάληρο ο Γ. Παπανδρέου με την κυβέρνησή Εθνικής Ενότητας και εκφώνησε στο Σύνταγμα το λόγο της Απελευθέρωσης, στον οποίο ουσιαστικά παραδέχεται ότι πια υπάρχουν δυο Ελλάδες. Ο ίδιος θα ήταν πρωθυπουργός της "Λαοκρατίας" και της "Μεγάλης Ελλάδας". Κανένα ρητορικό σχήμα όμως δε θα μπορούσε να γεφυρώσει το χάσμα. Η ένοπλη σύγκρουση που ξεκίνησε δυο μήνες αργότερα το επιβεβαίωσε αυτό με το χειρότερο τρόπο. Η περίοδος της Κατοχής έκλεισε για την Αθήνα όπως ακριβώς άνοιξε. Μέσα σε μια γενική αβεβαιότητα, πόνο και ανυπολόγιστη τραγωδία.
Ο Πειραιάς και η μάχη για τη διάσωση της Ηλεκτρικής
Ενώ η Αθήνα αναστήθηκε προσωρινά, τα πράγματα στον Πειραιά ήταν ακόμα δύσκολα. Στο Κερατσίνι οι ΕΛΑΣΙΤΕΣ ήταν σε επιφυλακή γιατί υπήρχε εντολή οι γερμανικές δυνάμεις αποχωρώντας να καταστρέψουν μονάδες σε όλο το μήκος της βιομηχανικής ζώνης και τις λιμενικές εγκαταστάσεις. Απ'' τις πρώτες πρωινές ώρες της 12ης Οκτωβρίου που η Αθήνα πανηγύριζε, ο Καπετάνιος του 6ου Ανεξάρτητου Συντάγματος Νίκανδρος Κεπέσης και ο Διοικητής Σωτήρης Κυβέλος επισκέφθηκαν την έδρα του 1ου Τάγματος του Εφεδρικού ΕΛΑΣ προκειμένου να οργανώσουν με το Διοικητή του Αλέκο Βαρυτιμίδη σχέδιο δράσης για το ενδεχόμενο οι Γερμανοί αποχωρώντας να πραγματοποιήσουν την απειλή τους.
Όντως, χαράματα της 13ης Οκτωβρίου (πρώτη μέρα της ελευθερίας) μια ομάδα με 56 γερμανούς σαμποτέρ εκτελούσαν σχέδιο ανατινάξεων βασικών κτιρίων του Πειραιά. Η περιοχή συγκλονίστηκε από μια δυνατή έκρηξη απ την ανατίναξη των εγκαταστάσεων της SHELL στο Πέραμα. Ανατίναξαν επίσης κτίρια του Τελωνείου, του Λιμεναρχείου, του ΟΛΠ και αρκετά ακόμα, ενώ οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ προσπαθούσαν να τους αντιμετωπίσουν. Έγινε γενική κινητοποίηση.
Γύρω στις 10.30 το πρωί γερμανικά αυτοκίνητα πλήρως εξοπλισμένα, κατευθύνθηκαν προς την "Ηλεκτρική". Η γερμανική φρουρά του εργοστασίου της "Ηλεκτρικής" είχε απομονώσει τους εργαζόμενους της προηγούμενης βάρδιας -γύρω στα 300 άτομα- και είχε υπονομεύσει με καλωδιώσεις ανατίναξης τις τεράστιες ποσότητες εκρηκτικών που υπήρχαν στο εργοστάσιο. Ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις του ΕΛΑΣ, που είχε πάρει θέσεις μάχης γύρω από την "Ηλεκτρική" με το διοικητή της φρουράς εγγυώμενοι την ασφαλή αποχώρηση των Γερμανών στην περίπτωση που δεν ανατίναζαν τις εγκαταστάσεις και με βασική προϋπόθεση να απελευθέρωναν τους ομήρους. Τότε εμφανίστηκε μια ομάδα 30 περίπου Γερμανών ποδηλατιστών, ο ΕΛΑΣ απάντησε με πυρά και η συμπλοκή γενικεύτηκε. Μετά από τρίωρη σκληρή μάχη η γερμανική φρουρά του εργοστασίου αναγκάστηκε να αποδεχθεί τους όρους του ΕΛΑΣ.
Οι Γερμανοί ήδη μετρούσαν εννέα νεκρούς και σαράντα επτά αιχμαλώτους. Παρά τη συμφωνία προσπάθησαν να πυροδοτήσουν τα εκρηκτικά αλλά οι εργάτες που είχαν απελευθερωθεί είχαν κόψει τις καλωδιώσεις. Οι Γερμανοί έφυγαν δια θαλάσσης, αλλά ο φόβος ότι μπορούσαν να επιστρέψουν ήταν ορατός. Το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής, η ενεργειακή μονάδα που τροφοδοτούσε όλο το λεκανοπέδιο είχε σωθεί.
Παράλληλα η εξουδετέρωση του αποσπάσματος ανατινάξεων των Ες Ες απέτρεψε τεράστιες καταστροφές σε εγκαταστάσεις καθοριστικής σημασίας για την ελληνική οικονομία. Αν καταστρεφόταν το εργοστάσιο, η Αθήνα και ο Πειραιάς για πολλούς μήνες θα βυθίζονταν στο σκοτάδι. Δε θα μπορούσαν να δουλέψουν τα εργοστάσια, δε θα λειτουργούσε κανονικά το λιμάνι, δε θα μπορούσε να κινηθεί ο Ηλεκτρικός. Έτσι τη μέρα που η Αθήνα και ολόκληρη η Ελλάδα πανηγύριζε, το Κερατσίνι κήδευε τους 11 νεκρούς της μάχης της "Ηλεκτρικής" στον περίβολο του εργοστασίου που έπεσαν ηρωικά.
Ίσως όλα αυτά δικαιολογούν τη λήθη για πάνω από επτά δεκαετίες της 12ης Οκτωβρίου που τελικά δεν ήταν το τέλος αλλά ήταν η νέα αρχή.
*Ιστορικός-Δημοσιογράφος
