Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 2017
Από την Αννίτα Αποστολάκη
Ποια ήταν η θέση του χρήματος στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων και ποια ήταν η σχέση τους με αυτό; Σε αυτά τα ερωτήματα ρίχνει φως το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στη νέα μεγάλη του έκθεση, η οποία πραγματοποιείται σε συνεργασία με την Alpha Bank. Εκκινώντας από τη Νομισματική Συλλογή της, μας παρουσιάζει στην έκθεση «ΧΡΗΜΑ. Σύμβολα απτά στην αρχαία Ελλάδα» (2 Νοεμβρίου 2017 - 15 Απριλίου 2018) πώς μια τόσο μικρή μεταλλική επιφάνεια περιέχει τόσες ιδέες και τόσα νοήματα, αποκτώντας τόση σημασία ανά τους αιώνες, όπως πολύ σωστά παρατήρησε και η Πρόεδρος του μουσείου, κ. Σάντρα Μαρινοπούλου.
Το χρήμα ανά τους αιώνες έχει αποκτήσει διαφορετική σημασία -όχι πάντοτε θετική- για διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και καθηγητής, κ. Νίκος Σταμπολίδης, επεσήμανε ότι ενώ οι στρατηγοί της αρχαιότητας το έβλεπαν ως το όπλο που θα τους έδινε τη δυνατότητα να κυριεύσουν τα πέρατα της γης, για τους χριστιανούς αποτελεί την πηγή όλων των κακών και για τους εργάτες από τα τέλη του 19ου αιώνα τα δεσμά της εργασίας (ή της δουλειάς/δουλείας -όπως προτιμά κανείς). Σήμερα, αν και εν πολλοίς αόρατο, το χρήμα είναι αυτό που καθορίζει τις ζωές μας: ειδικά στη χώρα μας, η οποία βρίσκεται στα πρόθυρα οικονομικού θανάτου με πολλαπλές κοινωνικές επιπτώσεις, δε θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρη μια τέτοια έκθεση.
Ευχής έργον, λοιπόν, που πριν από δύο χρόνια, η Alpha Bank σκεφτόταν να κάνει μια έκθεση για την προβολή της εικονογραφίας σε αυτό το καθημερινό μέσο χρήσης και συναλλαγής. Συμπληρώνοντας δέκα χρόνια από την πρώτη επίσημη παρουσίαση της στο κοινό, η συλλογή αριθμεί περίπου 11.000 αρχαία ελληνικά νομίσματα και περιλαμβάνει πολύ σπάνια και μοναδικά δείγματα αρχαίας σφραγιστικής. Όπως μας είπε η επιμελήτριά της, Δρ. Δήμητρα Τσαγκάρη, από το 2007 η συλλογή έχει διατεθεί τόσο στο κοινό όσο και για έρευνα, ανοίγοντας νέους ορίζοντες. Και είχε έρθει ο καιρός να αναδειχθεί η θέση των νομισμάτων ως λαλούντων συμβόλων της κοινωνικής οργάνωσης στην αρχαία Ελλάδα.
Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 2017
Το βασικό επιμελητικό ζήτημα ήταν ένα: δεδομένου του μεγέθους και του σχήματος των νομισμάτων, πώς θα μπορούσαν να εκτεθούν έτσι ώστε μεγάλος αριθμός θεατών να μπορεί να δει ταυτόχρονα τις εικόνες τους, χωρίς να δημιουργεί τεράστιες ουρές και να συνωστίζεται μπροστά από μια ανιαρή προθήκη; Ο κ. Σταμπολίδης έδωσε τη λύση: εκτός από τα 85 νομίσματα από τη Συλλογή της Alpha Bank, μαζί με μεγάλες εκτυπώσεις τους στους τοίχους, εκτίθενται 159 αρχαία τέχνεργα από 32 Αρχαιολογικά Μουσεία και Συλλογές της Ελλάδας και του εξωτερικού, με παραστάσεις παρόμοιες με αυτές των νομισμάτων. Γίνεται, έτσι, ακόμη πιο έντονη η δήλωση της σχέσης του νομίσματος με διαφορετικές πλευρές της καθημερινής ζωής στις αρχαίες ελληνικές πόλεις-κράτη.
Οι πλευρές αυτές έχουν οργανωθεί σε οκτώ ενότητες, οι οποίες μας ταξιδεύουν στην κοινωνική και πολιτική καθημερινότητα των αρχαίων Ελλήνων. Μετά από μια σύντομη εισαγωγή για το ανταλλακτικό σύστημα που επικρατούσε στην οικονομία πριν την ανακάλυψη του χρήματος, στην πρώτη ενότητα «Χρήμα και Συναλλαγές» μας υποδέχεται ο αττικός ερυθρόμορφος αμφορέας του Μύσωνα από το Λούβρο, με τον Κροίσο ένθρονο πάνω σε ταφική πυρά. Και αυτό γιατί ο βασιλιάς της Λυδίας ήταν ο πρώτος που έκοψε νόμισμα κατά τον 6ο αι. π.Χ., από ήλεκτρο που υπήρχε στον Πακτωλό ποταμό (εξ ου και η φράση που χρησιμοποιούμε έως σήμερα «πακτωλός χρημάτων»). Ήταν, επίσης, και ο πρώτος που υιοθέτησε το διμετταλισμό, δηλαδή την ταυτόχρονη έκδοση χρυσών και αργυρών νομισμάτων για συναλλαγές διαφορετικής αξίας.
Αττικός ερυθρόμορφος αμφορέας που έχει αποδοθεί στον αγγειογράφο Μύσωνα. Εικονίζεται ο βασιλιάς Κροίσος ένθρονος πάνω σε ταφική πυρά καθώς κάνει σπονδή (500 – 490 π.Χ.) © Παρίσι, Μουσείο Λούβρου (φωτογρ. Tony Querrec)
Ως τρανοί έμποροι, οι πρώτοι Έλληνες που ήρθαν σε επαφή με νομίσματα και έκοψαν το δικό τους ήταν οι Αιγινίτες, με τον αργυρό στατήρα με παράσταση θαλάσσιας χελώνας στη μία πλευρά. Όπως μας ενημέρωσε η Δρ. Τσαγκάρη, η άλλη πλευρά του νομίσματος αυτού ήταν που ενέπνευσε το σήμα της Alpha Bank. Το παράδειγμα της Αίγινας ακολούθησαν και οι υπόλοιπες πόλεις-κράτη, κόβοντας η κάθε μία το δικό της νόμισμα. Κάποια, μάλιστα, ήταν τόσο δημοφιλή, ώστε τα αποκαλούσαν με βάση την παράσταση που έφεραν, όπως π.χ. η Γλαύκα, το αργυρό τετράδραχμο της Αθήνας. Πώς γίνονταν οι συναλλαγές με τόσα νομίσματα στην αγορά; Συγκρίνοντας το βάρος τους και πληρώνοντας από εκείνη την εποχή το συνάλλαγμα φυσικά!
Στην επόμενη ενότητα «Χρήμα και Εμπόριο» γίνεται ξεκάθαρο πόσο ταυτισμένες ήταν οι αρχαίες πόλεις-κράτη με το χαρακτηριστικό εξαγώγιμο προϊόν τους, το οποίο και απεικονιζόταν πάνω στο νόμισμά τους: όπως το τσαμπί σταφύλι στην αργυρή δραχμή της Νάξου στη Σικελία, την οποία συμπληρώνει ένα τέλεια διατηρημένο απανθρακωμένο τσαμπί σταφύλι από το Μουσείο αρχαίας Ελεύθερνας. Ή το κλαδί ελιάς στο στατήρα της Λέσβου, τον οποίο συμπληρώνει ένας αττικός μελανόμορφος αμφορέας από το Βρετανικό Μουσείο, με τη μοναδική παράσταση με το ράντισμα των ελαιόδεντρων, όπως ακριβώς επιβιώνει μέχρι και σήμερα στα χωριά μας.
Αττικός μελανόμορφος αμφορέας που έχει αποδοθεί στον ζωγράφο του Αντιμένους. Εικονίζεται σκηνή συγκομιδής ελαιών. (520 – 510 π.Χ.) © Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο
Δε θα μπορούσαν, βέβαια, να λείπουν τα νομίσματα που έφεραν παραστάσεις πολύ γνωστών αγαλμάτων, συνδεδεμένων με τις πόλεις τους. Στην ενότητα «Χρήμα και Τέχνη», συναντάμε ένα στιλπνό μαρμάρινο αγαλμάτιο ένθρονου Ασκληπιού από το Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου, το οποίο είχε πρότυπό του το τεράστιο χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού στο ναό του στην Επίδαυρο, όπως ακριβώς απεικονίζεται και στην αργυρή δραχμή της Επιδαύρου. Εντυπωσιάζει δε, η τρισδιάστατη αναπαράσταση του χρυσελεφάντινου αγάλματος της θεάς Αθηνάς, το οποίο εμφανιζόταν και στα νομίσματα της εποχής. (Η αναπαράσταση αυτή θα δωριστεί μετά το πέρας της έκθεσης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.)
Στα νομίσματα υπήρχαν και παραστάσεις μεγάλων μαχών, όπως ανακαλύπτουμε στην ενότητα «Χρήμα και Ιστορία» και στο χάλκινο αθηναϊκό νόμισμα με τον Θεμιστοκλή πάνω σε τριήρη, μνημονεύοντας τη μεγάλη νίκη επί των Περσών στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Όμως, ειδικά στα ελληνιστικά χρόνια, τα νομίσματα ήταν το κύριο μέσο των βασιλέων για προπαγάνδα και για την εγκαθίδρυση του δικαιώματός τους στην εξουσία, όπως αποδεικνύουν οι ενότητες «Χρήμα και Προπαγάνδα» και «Χρήμα και Διακίνηση Ιδεών». Εκεί εκτίθεται μια μαρμάρινη κεφαλή πυργοστεφούς Τύχης από το Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου, σχεδόν ίδια με μια μορφή που φορά τειχόμορφο στέμμα (το οποίο συμβόλιζε την Τύχη της πόλεως) σε ένα αργυρό τετράδραχμο από τη Σμύρνη. Εκεί βρίσκεται και ένα νόμισμα από την εποχή του βασιλέα Πύρρου της Ηπείρου, το οποίο φέρει παράσταση με τη μορφή της Θέτιδας, της μητέρας του Αχιλλέα, από τον οποίο υποτίθεται ότι προερχόταν η καταγωγή του.
Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 2017
Για να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του πλήρους εύρους των συναλλαγών που επηρέαζε το χρήμα στην αρχαία Ελλάδα, οι διοργανωτές της έκθεσης έχουν προσθέσει και μία ενότητα «Χρήμα και Κοινωνία». Εκεί παρουσιάζονται αντικείμενα που βρέθηκαν σε έναν αποθέτη ιερού στην Άμφισσα και στην ανασκαφή μιας αρχαίας ταβέρνας στη Δήλο, όπου ο μεγάλος όγκος των νομισμάτων αποκαλύπτει ότι ήδη από εκείνα τα χρόνια οι πολίτες προσέφεραν χρήματα στους θεούς ως αντάλλαγμα μιας καλής τύχης ή ως μέσο για να ικανοποιήσουν τις... ποικίλες ανάγκες τους. Έκπληξη προκαλεί, επίσης, η πέτρινη στήλη της τελευταίας ενότητας «Χρήμα και Τράπεζες», όπου περιγράφεται λεπτομερώς πώς μία τράπεζα έκανε δώρο εισιτήρια για τα καλύτερα θεατρικά δρώμενα της εποχής σε δανειολήπτες που εξόφλησαν το δάνειό τους νωρίτερα από το αναμενόμενο! Τα πρόγραμματα bonus-επιβράβευσης και στα αρχαία χρόνια, λοιπόν.
Πριν φύγετε, μην παραλείψετε να κάνετε μια στάση στην αίθουσα με το χάρτη στο βάθος: σας περιμένει μία ακόμη έκπληξη! Το Coin-O-rama, μια πολυμεσική εγκατάσταση που το Ινστιτούτο Πληροφορικής του ΙΤΕ (Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας) έφτιαξε ειδικά για το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Εκτός του ότι με μια ειδική οθόνη αφής μπορείτε να εντοπίσετε όλα τα νομίσματα που είδατε στις ενότητες της έκθεσης, σας δίνει τη δυνατότητα να τραβήξετε selfie και να δείτε τον εαυτό σας εγχάρακτο στο αρχαίο νόμισμα της επιλογής σας! Και σας δίνει αυτόματα την επιλογή να το στείλετε στην προσωπική σας διεύθυνση mail. Τι καλύτερο ενθύμιο από μια τέτοια έκθεση, από το να αισθανθεί κανείς για λίγο όπως οι βασιλείς των ελληνιστικών χρόνων.
«ΧΡΗΜΑ. Σύμβολα απτά στην αρχαία Ελλάδα», Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, σε συνεργασία με τη Νομισματική Συλλογή της Alpha Bank, 2 Νοεμβρίου 2017 - 15 Απριλίου 2018
Μαρμάρινη προτομή του Πύρρου, βασιλιά της Ηπείρου (49 – 25 π.Χ.) © Νάπολη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (φωτογρ. Luigi Spina)
