Η Βίκυ Τσαλαματά μας αναλύει διεξοδικά τις διάφορες φάσεις της δουλειάς της.
Συνέντευξη στην Άρτεμη Καρδουλάκη
-Πώς αποφάσισες να γίνεις καλλιτέχνης;
-Δεν το αποφάσισα. Η ίδια η ζωή με πήγε. Από πολύ νεαρή ηλικία είχα μια ευαισθησία στην τέχνη. Τώρα, από αυτήν την απόσταση του χρόνου, μπορώ να διακρίνω κάποια ερεθίσματα που κέντριζαν το ενδιαφέρον μου σαν παιδί και πώς αυτά, ίσως καταδυκνύουν την έφεσή μου αργότερα προς τα εικαστικά και τη χαρακτική. Θυμάμαι, όταν ήμουν παιδάκι, με γοήτευαν χαράξεις σε τοίχους, σε επιφάνειες, θυμάμαι ιδιαίτερα ότι περιεργαζόμουν με πολύ ενδιαφέρον τις περίεργες χαράξεις που έφεραν κάποια πεζούλια στο πατρικό μου σπίτι. Ο πατέρας μου, διαβλέποντας μία έφεση που είχα στο χρώμα, στο σχέδιο και το ενδιαφέρον μου να πειραματίζομαι με διάφορα υλικά, με ώθησε προς τις διακοσμητικές τέχνες, ενθαρρύνοντάς με στην απόφασή μου να φοιτήσω στη Σχολή Δοξιάδη. Από ένστικτο επέλεξα το πιο εικαστικό τμήμα που ήταν οι γραφικές τέχνες και όχι τη διακόσμηση. Παρόλα αυτά, στην πορεία των σπουδών μου, διαπίστωνα όλο και πιο πολύ, ότι αυτό το αντικείμενο δεν κάλυπτε τις βαθύτερες ανάγκες μου, παρά μόνο ίσως ό,τι αφορούσε την εικονογράφηση και την τέχνη του βιβλίου. Αναναζητούσα έναν άλλο δρόμο πιο εικαστικό και ενώ ετοιμαζόμουν να κάνω μεταπτυχιακές σπουδές στις γραφικές τέχνες στο εξωτερικό, ήρθε στον δρόμο μου το ταξίδι στην Ιταλία. Είδα την τέχνη στη μεσαιωνική Μπολόνια, εκεί επισκέφτηκα τη Σχολή Καλών Τεχνών, μ' άρεσε πολύ το κλίμα. Έτσι αποφάσισα να μείνω στην Ιταλία και βρέθηκα φοιτήτρια, να σπουδάζω Ζωγραφική στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Μπολόνια. Ανακάλυψα και το Εργαστήριο της Χαρακτικής. Είχε μια βαριά ιστορία, καθώς ήταν το εργαστήριο όπου δίδασκε ο Τζόρτζιο Μοράντι, τον οποίο διαδέχθηκε ο καθηγητής μου Πάολο Μαναρέζι. Ο Μαναρέζι ήταν θαυμαστής και φίλος του Μοράντι και ο συνεχιστής της Μοραντιανής ορθόδοξης χαρακτικής.
-Γιατί κατευθύνθηκες προς τη χαρακτική και όχι προς τη ζωγραφική;
-Στο Εργαστήριο της Ζωγραφικής έπρεπε παράλληλα να κάνουμε και χαρακτική. Δουλεύαμε υποχρεωτικά καθημερινά, παράλληλα και στο Εργαστήριο της Χαρακτικής. Οι σπουδές στη Χαρακτική ήταν εξίσου σημαντικές και απαιτητικές σε όλα τα έτη των σπουδών μας. Ήταν ένα πολύ σημαντικό εργαστήριο. Για μένα, στη ζωγραφική ο καμβάς ήταν ένα άψυχο υλικό. Όταν όμως στο εργαστήριο της χαρακτικής ήρθα για πρώτη φορά σε επαφή με τη χάραξη, αυτή η πρώτη συγκίνηση στην επαφή μου με το υλικό ήταν μία αποκάλυψη, η ανακάλυψη ενός χώρου έκφρασης πρωτόγνωρου, μαγικού, εκπληκτικού στην αναζήτηση νέων συγκινήσεων. Την πρώτη μέρα στο εργαστήριο της Χαρακτικής, ήταν η συγκυρία, όταν ο βοηθός του εργαστηρίου, απαξιώνοντας να μου δείξει τη διαδικασία της χάραξης, με μια γραφίδα από ατσάλι άρχισα να σχεδιάζω ελεύθερα πάνω στην προετοιμασμένη με κερί επιφάνεια του τσίγκου, ανακάλυψα το υλικό. Αυτή ήταν μια μοναδική συγκίνηση. Είδα πώς γεννιέται, γράφεται ένα ίχνος που αφήνει η πορεία της γραφίδας πάνω σ' αυτό το υλικό και πώς μεταμορφώνεται αυτό σε τρίτη διάσταση και τόνο, με τη διαδικασία των ποικίλων οξειδώσεων της μήτρας. Πώς δηλαδή οι χαράξεις αυτές προσδιορίζουν ποικιλίες τόνων όταν τυπωθούν. Έτσι ένιωσα ότι αυτός είναι ο χώρος μου και ότι μπορώ να εκφραστώ. Και πραγματικά πήρα φόρα. Το κλίμα ήταν πολύ ωραίο το ''70, ζούσαμε τον απόηχο του Μάη του ''68 στην Μπολόνια. Σε μια Μπολόνια κόκκινη, ανατρεπτική. Είχα τη δυνατότητα να δω πολλή χαρακτική. Στο εργαστήριο, στη Σχολή, κυκλοφορούσες και έβλεπες πρωτότυπα χαρακτικά, όπως των Αντρέα Μαντένια, Καναλέττο, Ρέμπραντ, Γκόγια. Μπορούσες να τα αναγνώσεις πριν ακόμη τα διδαχθείς στο μάθημα της Ιστορίας της Τέχνης. Αυτό ήταν μεγάλο σχολείο, αργότερα διαπίστωσα ότι με βοήθησε πάρα πολύ στο σχέδιο. Γιατί στη χαρακτική η χειρονομία πάνω στο υλικό γράφεται απόλυτα άμεσα, και το σχέδιο είναι το πρώτο που φαίνεται.
-Οπότε σε κέρδισε η χαρακτική.
-Έκανα το ψάξιμό μου στη ζωγραφική, αλλά δεν είχα τη συγκίνηση που μου έδινε η χαρακτική. Μετά το τέλος των σπουδών μου στην Ιταλία αισθάνθηκα ότι η χαρακτική ήταν ένας χώρος στον οποίο είχα πολλά να βρω και ν' ανακαλύψω. Γι' αυτό, όταν γύρισα στην Ελλάδα το 1975, έστησα αμέσως το εργαστήριό μου. Αναζήτησα βιβλιογραφία για να προχωρήσω, αλλά δεν υπήρχε τίποτα στα ιταλικά. Βρήκα όμως αγγλική βιβλιογραφία και έτσι γνώρισα τον Άντονι Γκρος σαν χαράκτη και δάσκαλο. Ήταν σαν πεπρωμένο, αργότερα, να τον έχω επισκέπτη καθηγητή στο Λονδίνο, όταν έκανα το μεταπτυχιακό Μ.Α. στη Slade School of Fine Art στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Εκεί έμαθα όλα τα μυστικά και τις επιμέρους μεθόδους, γνώρισα όλο το εύρος της χαρακτικής έκφρασης, όπου οι τεχνικές διαδικασίες μεταφράζονται σε υφές, σε ίχνη. Δηλαδή, το ζητούμενο δεν είναι η τεχνική αλλά το ίχνος και η ποιότητα γραφής που προσδιορίζει η κάθε διαδικασία, η κάθε μέθοδος. Αυτό λοιπόν το βιβλίο του Άντονι Γκρος ήταν το πρώτο ευαγγέλιο στη χαρακτική.
-Γιατί πήγες στη Slade;
-Είχα ακούσει ότι η Slade ήταν η πρώτη Σχολή στην Ευρώπη στη Χαρακτική και δεν είχε προπτυχιακό αλλά μόνο μεταπτυχιακό. Δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη επανάσταση στη Χαρακτική έγινε στο Ατελιέ 17 στο Παρίσι, όπου καλλιτέχνης και δάσκαλος ήταν ο Στάνλεϊ Γουίλιαμ Χέιτερ και μαθητής του Χέιτερ ήταν ο Στάνλεϊ Τζονς, ο μετέπειτα καθηγητής μου στη Slade. Υπήρχε μια ώσμωση σ' όλο αυτό το πρωτοποριακό και το καινούργιο που γινόταν στην Ευρώπη, προπολεμικά στο Ατελιέ 17 και μετά στη Slade.
-Δηλαδή δούλευες ως χαράκτρια και έκανες και το μεταπτυχιακό σου.
-Δούλεψα από το '75 μέχρι το '81, μία πρώτη προσωπική έρευνα, στο εργαστήριό μου. Κάποια στιγμή ένιωσα ότι δεν προχωράω, ότι επαναλαμβάνω τον εαυτό μου, ήθελα νέο οξυγόνο. Πάλι σε μία συγκυρία ευλογημένη, μου μίλησαν για τη Slade, έκανα τα χαρτιά μου και με δέχτηκαν. Οπότε άνοιγα τα φτερά μου για την περιπέτεια, για ό,τι αληθινά ποθούσα. Έτσι πραγματικά άνθισα, γιατί από το Λονδίνο πήρα ό,τι καλύτερο μου έδινε την εποχή εκείνη. Στην Αγγλία δεν έχασα ούτε λεπτό.
-Δεν αποφάσισες όμως να μείνεις στο εξωτερικό;
-Αυτό το έχω μετανιώσει, γιατί γύρισα και βρήκα πολύ μεγάλη στειρότητα και πόλεμο εναντίον της χαρακτικής. Συναισθηματικοί λόγοι και η οικογένεια την εποχή εκείνη, με έκαναν να επιστρέψω.
-Οι σπουδές σου έγιναν κατά κύριο λόγο στο εξωτερικό. Την ΑΣΚΤ δεν την είχες σκεφτεί.
-Δεν γνώριζα ότι υπήρχε η Σχολή Καλών Τεχνών, διότι οι πρώτες απαντήσεις στις αναζητήσεις μου ήρθαν από την οικογένεια και αφορούσαν επιλογές προσανατολισμένες προς τις σπουδές εφαρμοσμένων τεχνών.
-Οπότε όταν γύρισες από το Λονδίνο, τι έκανες;
-Γύρισα στο εργαστήριό μου. Δούλεψα θεματικά με τις φόρμες της μουσικής γραφής, με τις οποίες είχα δουλέψει στη διπλωματική μου στο Λονδίνο. Έτσι ολοκληρώθηκε η σειρά Μουσικά Τοπία. Για τις ανάγκες αυτής της θεματικής έπρεπε να δημιουργήσω μια υποδομή στο εργαστήριό μου για να δουλέψω με τη μέθοδο της φωτοχάραξης. Για πρώτη φορά τότε, το 1983, εμφανίζεται η εφαρμογή της μεθόδου της βαθυτυπικής φωτοχάραξης στην Ελλάδα, με την παρουσίαση της σειράς Μουσικά Τοπία. Με τη φωτοχάραξη μετέφερα τη μουσική γραφή από παλιές παρτιτούρες, κυρίως εκκλησιαστικής μουσικής, στη μήτρα, άλλοτε σαν ντοκουμέντο και άλλοτε μετέπλαθα τη γραφή σε σχήματα και σύμβολα.
-Αγορά υπήρξε για σένα;
-Ναι. Η έκθεση με τίτλο Μουσικά Τοπία έγινε το ''86 στην Αθήνα μετά από την ατομική έκθεσή μου στο Λονδίνο το ''84. Τα έργα δόθηκαν σχεδόν όλα. Βέβαια, μαζί με τα Μουσικά Τοπία είχα δείξει και τη μεγάλη επόμενη ενότητα που ήταν η συνέχεια της πρώτης, το Αιγαίο. Δηλαδή στα μέσα του ''84 είχε ολοκληρωθεί σχεδόν ο κύκλος που αφορούσε καθαρά μορφοπλαστικά το θέμα της μουσικής γραφής και η μουσική γραφή είχε πια ενταχθεί μέσα σε γεωμετρίες που παρέπεμπαν σε αναφορές αρχιτεκτονικής των νησιών. Έτσι προέκυψε η ενότητα Αιγαίο. Επιρροές από τη μελέτη της αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων μεταπλάστηκαν σε φόρμες γεωμετρικές, σε σχέσεις αρχιτεκτονικών όγκων, ουρανού και θάλασσας. Έτσι, στη μουσική γραφή εισχώρησε μια γεωμετρία που με οδήγησε στην αναζήτηση της εσώγλυφης και εξώγλυφης φόρμας στο χαρακτικό τύπωμα. Όλα εκείνα τα στοιχεία που με συγκινούσαν από την αρχιτεκτονική του Αιγαίου βγήκαν με ανάσα στο χειροποίητο χαρτί της βαθυτυπίας. Έτσι, άρχισε σιγά σιγά το χαρτί να μην είναι μόνο ο δέκτης μιας τυπωμένης εικόνας, αλλά να λειτουργεί το ίδιο πλαστικά και να συμμετέχει στη σύνθεση με την εσώγλυφη και ανάγλυφη φόρμα. Αυτή τη φόρμα την έψαξα πρώτα μέσα από ορθόδοξα υλικά, όπως τα μέταλλα, είδα όμως ότι το μέταλλο και το ξύλο δεν κόβονται εύκολα σε φόρμες. Ήθελα να σπάσω τη φόρμα της τετράγωνης μήτρας, να δημιουργήσω μήτρες σε διάφορα σχήματα και συνδυασμούς ποικίλους μεταξύ τους. Οδηγούμαι λοιπόν σ' ένα πιο εύκαμπτο υλικό, δουλεύοντας τρισδιάστατες μήτρες από χοντρό χαρτόνι. Την εφαρμογή αυτή δίδαξα αργότερα και στη Σχολή. Έτσι λοιπόν από τις γεωμετρικές μήτρες χαλκού, περνάω στα ασαμπλάζ με μήτρες από ξύλο και αμέσως μετά στις πολυεπίπεδες μήτρες από χαρτόνια. Στην ενότητα Αιγαίο έγιναν τα πρώτα ασαμπλάζ, θα λέγαμε, στη χαρακτική. Δηλαδή, επιμέρους μήτρες σε διάφορα σχήματα συνέθεταν ένα εικαστικό αποτέλεσμα έντονου εσώγλυφου και ανάγλυφου με πολλά τυπώματα στο χειροποίητο χαρτί. Θα ήθελα να σου πω ότι δουλεύοντας, ανάλογα με τις ανάγκες του έργου, προστρέχεις σε ήδη υπάρχουσες μεθόδους ή επινοείς άλλες. Για παράδειγμα, το χαρτόνι το επινόησα για τις ανάγκες της σειράς με τους σφραγιδόλιθους. Οι μήτρες που δημιουργήθηκαν από το χαρτόνι ήταν πολυεπίπεδες, τρισδιάστατες σε ελεύθερα σχήματα με έντονο το εσώγλυφο και ανάγλυφο πλάσιμο, είναι λύσεις που απαιτεί η εικαστική χαρακτική γραφή. Είναι Γλώσσα η Χαρακτική. Όσο εξελίσσεται ο πολιτισμός, η βιομηχανία και η τεχνολογία, η Χαρακτική εμπλουτίζεται μορφοπλαστικά με δανεισμούς στοιχείων και υλικών από αυτά τα πεδία.
-Η επόμενη φάση της δουλειάς σου ποια ήταν; Το Αιγαίο πόσο το δούλεψες;
-Το Αιγαίο το δούλεψα αρκετά. Από το '83-'86 εξελίχθηκαν τα Μουσικά Τοπία και το Αιγαίο. Ένα ενδιάμεσο στάδιο, χωρίς να προκύψει μια μεγάλη ενότητα, ήταν η σειρά όπου οι φόρμες οι οποίες παρέπεμπαν σε ουρανό, αντικαταστάθηκαν από σκηνές θεάτρου. Μετά ακολούθησε η μεγάλη ενότητα Πολιτισμικά Κοιτάσματα, με τις σειρές Σφραγιδόλιθοι και Επιγράμματα. Διάβαζα τότε τον Ουμπέρτο Έκο και ήταν σαν ο λόγος του να εξέφραζε τα δικά μου αιτήματα. Πάντα κρατούσα σημειώσεις από τους αρχαίους σφραγιδόλιθους που θαύμαζα όταν τους συναντούσα σε μουσεία, τόσο στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας όσο και σε διάφορα ταξίδια μου. Επομένως, για μένα ήταν ένα ερέθισμα για να δώσω απαντήσεις. Ήταν πρόκληση να μεταπλάσω όλες αυτές τις πληροφορίες από τους αρχαίους σφραγιδόλιθους, που είναι εξαιρετικά έργα μικροτεχνίας, σε σύγχρονες δημιουργίες με τη γλώσσα της χαρακτικής. Ήρθε τότε η συνάντησή μου με τη σκέψη του Ουμπέρτο Έκο που υποστήριζε ότι όποιο αρχαιολογικό εύρημα - χρηστικό αντικείμενο - που ανήκει σε παλαιότερους πολιτισμούς - θαμμένο στη γη - έρχεται στην επιφάνεια και στη συνέχεια τοποθετείται στην προθήκη κάποιου μουσείου, λειτουργεί ως πολιτιστικό κοίτασμα. Για τη σειρά των Σφραγιδόλιθων, έργα διαστάσεων 70x100, ήθελα μια αιχμηρή χάραξη, όπως αυτή που γράφει ένα καλέμι πάνω σε έναν πολύτιμο λίθο, έπρεπε, λοιπόν, να βρω ένα αντίστοιχο αιχμηρό καλέμι, να χάραξω με μία κίνηση πάνω στο υλικό. Αυτή την αμεσότητα της alla prima χάραξης μου την έδωσε η χρήση του πολύστροφου ηλεκτρικού τροχού. Θα λέγαμε ότι οι σφραγιδόλιθοι ήταν η καλύτερη ευκαιρία για να δουλεύω συνδυαστικά με τη μέθοδο viscosity, συνδυάζοντας διαφορετικές πυκνότητες μελανιών και κυλίνδρων στις διαστρωματώσεις της κάθε μήτρας. Η σειρά Επιγράμματα δουλεύτηκε με αναφορές στα αρχαία επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας, ως πολιτισμικά κοιτάσματα της λογοτεχνίας, εστιάζοντας το ενδιαφέρον μου κυρίως σε επιγράμματα που αφορούσαν τη Φύση, αγγίζοντας το οικολογικό πρόβλημα, και επιγράμματα που υμνούσαν αρχαίες πόλεις, σαν ορόσημα μακραίωνων πολιτισμών στο Αιγαίο. Τα Επιγράμματα οδήγησαν στην επόμενη μεγάλη ενότητα, Η Πόλη είναι ένα Ιδεόγραμμα, με τις σειρές Λαβύρινθοι-Χαρτογραφίες και Λαβύρινθοι- Αναδιπλώσεις. Εδώ ο μυθικός λαβύρινθος οδηγεί στον πυρήνα της σύγχρονης πόλης. Μορφοπλαστικά η έννοια του ιδεογράμματος μιας αρχαίας πόλης ταυτίζεται με το σχήμα του λαβύρινθου. Ανέτρεξα στους ναόσχημους τάφους στις νεκροπόλεις της Μύρας στην Ιωνία ή στη Βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Έφεσο και άλλες πόλεις. Έτσι βγήκε μια σειρά με χαρακτικά έργα πολύ μεγάλων διαστάσεων, με διαδικασίες χαράξεων και πολλαπλών τυπωμάτων, όπου στο χαρακτικό τύπωμα μπαίνει το φύλλο του χρυσού και του ασημιού σαν συμβολισμός των διαχρονικών αξιών. Για μένα η Ιωνία ήταν ένας πολιτισμός που χάθηκε αλλά άφησε τα ίχνη του μέχρι σήμερα. Το ιδεόγραμμα μιας πόλης φέρει μια πληθυντική ταυτότητα. Επομένως, σ' αυτή την έρευνα, υιοθετώντας τους ναόσχημους τάφους της Ιωνίας, μετέφερα το σχήμα τους σε μήτρες του τσίγκου. Το αίτημα της πληθυντικής ταυτότητας του λαβύρινθου μου το έλυσαν οι τηλεφωνικοί κατάλογοι. Σχεδίαζα με το ψαλίδι πάνω στις σελίδες τηλεφωνικών καταλόγων και δημιουργούσα λαβύρινθους που παρέπεμπαν στα ναόσχημα σχήματα, τα οποία με τη μέθοδο της φωτοχάραξης τα πέρασα στον τσίγκο, βαθιά χαραγμένα. Αυτές οι ναόσχημες μήτρες έφεραν ονόματα πολιτών και τηλέφωνα χαραγμένα σαν υπόμνηση. Σε αυτή την ενότητα συνάντησα τη σκέψη του Ρολάν Μπαρτ, πάλι συμπτωματικά. Το κέντρο της πόλης είναι το κέντρο της αλήθειας και η πορεία του λαβύρινθου είναι η πορεία απ' έξω προς τα μέσα. Αυτό ήθελα να βιώσω μέσα από τη χαρακτική διαδικασία, να ξεδιπλώνω μια πόλη. Έτσι προέκυψε η ενότητα με τα Foldings, Αναδιπλώσεις, τα οποία είναι χαρακτικά αντικείμενα.
Και από την Πόλη Ιδεόγραμμα περνάμε πια στα Αστικά Τοπία. Την πόλη ιδεόγραμμα την κουβαλάμε μέσα μας, είτε αυτό είναι μια σύγχρονη πόλη είτε πολιτισμοί. Στα ταξίδια μου, το ιδεόγραμμα της κάθε πόλης πλάθεται μέσα από τη γνώση μου για αυτές και συνδυάζεται με τις εικόνες που καταγράφω. Άρα, το κομμάτι που κουβαλάω μέσα μου, το ιδεόγραμμα, μαζί με την εικόνα της σύγχρονης πόλης δημιουργεί, θα λέγαμε, τις διαστρωματώσεις μιας νέας εικόνας που κουβαλάει και τα δύο. Έτσι δημιουργήθηκαν τα Αστικά Τοπία. Εδώ μπαίνει και το κομμάτι της φωτογραφίας. Η φωτογραφία, εδώ και πολλά χρόνια, έχει μπει δυναμικά στη χαρακτική. Η τεχνολογία με τη δυνατότητα ψηφιοποίησης της εικόνας έγινε άλλο ένα εργαλείο στη χαρακτική. Έτυχε λοιπόν, μέσα στην περιπέτεια της δουλειάς, ν' ανιχνεύσω με τη φωτογραφική μηχανή αυτές τις χαραγμένες ναόσχημες μήτρες. Ξαφνιάστηκα από τη μαγεία. Ήταν τοπία περίεργα, σαν ουτοπικές αεροφωτογραφίες. Έτσι το ιδεόγραμμα της πόλης ήρθε να συναντήσει μια εικόνα από τη σύγχρονη πόλη και να δώσει την ουτοπία. Στα Αστικά Τοπία ήθελα να μιλήσω για τη σύγχρονη πόλη και τους κραδασμούς της. Η όμορφη συνάντηση με τον Ίταλο Καλβίνο μέσα από τις Αόρατες Πόλεις του, με οδήγησε στη δημιουργία του Livre d' Artist που φιλοτέχνησα το 2007. Άντλησα κείμενα από τον Ίταλο Καλβίνο, ήταν σαν να λέγαμε ότι ο λόγος του συνάντησε τις εικόνες που είχα μέσα μου. Ήταν σαν ο Καλβίνο να έκανε το κείμενο και εγώ την εικονογράφηση. Ενώ αυτά είχαν γίνει από ξεχωριστούς δρόμους. Τα Αστικά Τοπία περιλαμβάνουν πολλές ενότητες: Oυτοπικές Πόλεις, Γραφές Δρόμου Α και Β', Billboards- Γιγαντοαφίσες, είναι ένας μεγάλος κύκλος δουλειάς όπου πειραματίστηκα συνδυαστικά με τη Βαθυτυπία, τη Φωτογραφία και τη Λιθογραφία. Δουλεύω παράλληλα μια άλλη σειρά. Την έχω δείξει μόνο στις διεθνείς Μπιενάλε της Κρακοβίας, στη Βιέννη, την Κωνσταντινούπολη, το Φαλούν στη Σουηδία, από το 2012 έως το 2013 και το 2016 θα παρουσιαστεί στη Διεθνή Μπιενάλε Ντούρο στην Πορτογαλία. Έχει σχέση με το ουτοπικό τοπίο. Έχει να κάνει με τον ψυχισμό του ανθρώπου από τη στιγμή που νιώσαμε εγκλωβισμένοι και ανελεύθεροι μέσα στα μνημόνια και απέναντι σε μία, θα λέγαμε, απαξιωτική συμπεριφορά από τους Ευρωπαίους συμπολίτες. Όταν δούλευα αυτό το θέμα επιθυμούσα πολύ τη συμμετοχή μου στην Μπιενάλε της Κρακοβίας, όπως και έγινε, για να δείξω μέσα από το έργο μου αυτό που ήθελα να πω. Ήταν ένα έργο που έγινε μέσα στην κρίση, το 2012. Ρωτούσα, με μία διαπίστωση ότι η ζωή είναι άγρια, απρόβλεπτη, τι μπορούμε να πούμε γι' αυτήν.
-Έτσι λοιπόν ολοκληρώνεται η δουλειά σου.
-Θέλω να σου μιλήσω για τα Φωτεινά Κουτιά που τα δούλευα το 2000 και το 2001 και τα έδειξα στο Μουσείο Τεχνών, στην Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας. Ήταν μία πρόσκληση από το Υπουργείο Πολιτισμού του Καΐρου. Είχα όσο χώρο ήθελα στο Μουσείο. Βγήκαν τέσσερα έργα, μήκους τριών μέτρων το κάθε έργο. Ο προβληματισμός ήταν η χαραγμένη μήτρα να συνδυασθεί με το φως στο χαρακτικό τύπωμα. Προέκειψε η σειρά Bill Boards. Ο τίτλος ήταν «Because they decided to run away». Αναφέρομαι σε εικόνες από τους σφραγιδόλιθους, που ξεκολλάνε από την πέτρα που είναι χαραγμένες και πετάνε στο σύμπαν. Για μένα, αυτά τα έργα έφεραν και ένα συμβολικό αίτημα, ότι παράλληλα και μαζί με την παραδοσιακή χαρακτική, ανοίγω τα φτερά μου και στη νέα τεχνολογία. Ήταν τέσσερα μεγάλα έργα, τα οποία εκτέθηκαν μαζί με όλους τους σφραγιδόλιθους απ' όπου προέκυψαν.
-Σε όλη αυτή την πορεία ανέπτυξες τα θέματά σου μέσα από ανακαλύψεις νέων μέσων για τη χαρακτική.
-Μόνο έτσι μπορώ να κάνω χαρακτική. Δεν μπορώ να επαναλαμβάνω τον εαυτό μου.
-Ποια είναι τα μελλοντικά σου σχέδια;
-Συνεχίζω τις επαφές μου με τους φοιτητές μου από τη Σχολή, σε μια πιο ελεύθερη, φιλική σχέση. Η έρευνά μου συνεχίζεται και στα άμεσα σχέδιά μου είναι να δείξω τη δουλειά που ανέφερα παραπάνω και που δεν έχω δείξει σε ατομική έκθεση.
