Του Detmar Doering
Πριν από 30 χρόνια, η Βελούδινη Επανάσταση ξεκίνησε με μια διαμαρτυρία στην Πράγα. Ξέσπασε εντελώς ξαφνικά. Στη συνέχεια, όλα συνέβησαν πολύ γρήγορα. Το κομμουνιστικό καθεστώς, που παρέμενε διά της βίας στην εξουσία από το 1948, ήταν πια κούφιο και σάπιο στην Τσεχοσλοβακία. Το μόνο που χρειαζόταν ήταν ένα ισχυρό σήμα για τη νίκη της δημοκρατίας.
Στις 17 Νοεμβρίου του 1989, φοιτητές συγκεντρώθηκαν για μια διαδήλωση μπροστά σε ένα πανεπιστημιακό κτίριο στην οδό Αλμπέρτοφ κοντά στον παλιό Βοτανικό Κήπο. Η ημερομηνία είχε επιλεγεί προσεκτικά, καθώς πρώτα απ' όλα το καθεστώς δεν μπορούσε να αρνηθεί μια διαδήλωση εναντίον των εγκλημάτων του εθνικοσοσιαλισμού - παρά το γεγονός ότι οι διαδηλωτές ήθελαν να υπογραμμίσουν τους παραλληλισμούς ανάμεσα στις δύο μεγάλες ολοκληρωτικές τυραννίες που είχε υποστεί η χώρα.
Επισήμως, η διαδήλωση είχε ως σκοπό να τιμήσει τη μνήμη των φοιτητών που είχαν δολοφονηθεί από τις ναζιστικές δυνάμεις κατοχής και τις θαρραλέες φοιτητικές διαμαρτυρίες που ακολούθησαν το 1939, ακριβώς 50 χρόνια νωρίτερα. Στην πραγματικότητα, η διαδήλωση γινόταν εναντίον των κομμουνιστών που βρίσκονταν στην εξουσία και καταπίεζαν τη χώρα από το 1948. Χιλιάδες άνθρωποι συμμετείχαν στην πορεία, η οποία αργά-αργά πλησίαζε το κέντρο της πόλης.
Μόλις 10 μέρες μετά, το παλαιό καθεστώς είχε σαρωθεί από αυτό που στη συνέχεια θα ονομαζόταν Βελούδινη Επανάσταση. Έκτοτε, η 17η Νοεμβρίου έχει κηρυχθεί εθνική επέτειος ως “Η μέρα του αγώνα για την ελευθερία και τη δημοκρατία” (Den boje za svobodu a demokracii).
Ένα εύθραυστο καθεστώς
Το καθεστώς ήταν ήδη εύθραυστο, αλλά τώρα χρειαζόταν μια τελική ώθηση για να ανατραπεί. Η γηρασμένη κομμουνιστική ηγεσία υπό τον άρρωστο Gustav Husak γνώριζε εδώ και καιρό ότι το τέλος πλησιάζει, μολονότι δεν ήθελε να το παραδεχθεί.
Το σύστημα εκείνο ποτέ δεν απέκτησε δημοκρατική νομιμοποίηση, αλλά βασιζόταν αποκλειστικά στην ηγεμονία της Σοβιετικής Ένωσης και του Συμφώνου της Βαρσοβίας που - όπως και στην περίπτωση της καταστολής της Άνοιξης της Πράγας και της σχετικής μ' αυτή πολιτικής μεταρρυθμίσεων και φιλελευθεροποίησης του 1968 - το διατηρούσαν διά της βίας. Αυτή η βεβαιότητα άρχιζε πλέον να καταρρέει.
Η Σοβιετική Ένωση - που πλέον είχε ως επικεφαλής τον μεταρρυθμιστή Μιχαήλ Γκορμπατσώφ - δεν παρενέβη όταν η Ουγγαρία άνοιξε από την πλευρά της το Σιδηρούν Παραπέτασμα στις 2 Μαΐου του 1989 επιτρέποντας σε χιλιάδες πρόσφυγες από την Ανατολική Γερμανία να αποδράσουν.
Στις 30 Σεπτεμβρίου, οι πολίτες της Πράγας μπόρεσαν να διαπιστώσουν οι ίδιοι τη δύναμη της αναδυόμενης ελευθερίας στο Ανατολικό Μπλοκ. Χιλιάδες άνθρωποι που αναζητούσαν βοήθεια είχαν σωθεί καταφεύγοντας στη δυτικογερμανική πρεσβεία.
Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις με την ηγεσία της Ανατολικής Γερμανίας, ο φιλελεύθερος Υπουργός Εξωτερικών της Δυτικής Γερμανίας Χανς Ντίντριχ Γκένσερ ανακοίνωσε στους πρόσφυγες από το μπαλκόνι της πρεσβείας ότι θα ταξίδευαν προς την ελευθερία στη Δυτική Γερμανία - ακόμη ένα πλήγμα για το καθεστώς, που ολοένα και περισσότερο βυθιζόταν σε έναν αγώνα που ήδη είχε κριθεί.
Η νίκη της ελευθερίας
Τις μέρες εκείνες του 1989, οι φοιτητές κινήθηκαν προς την Narodni trida (τη Λεωφόρο του Έθνους), πολύ κοντά στο Εθνικό Θέατρο, όπου οι ηθοποιοί ενώθηκαν με τις χιλιάδες των διαδηλωτών. Στο ύψος του Ανακτόρου Σίρντινγκ, όπου για μια ακόμη φορά η αναμνηστική πλάκα για τους διαδηλωτές βυθίστηκε σε μια θάλασσα λουλουδιών για την 30η αυτή επέτειο, ξέσπασαν συγκρούσεις με την αστυνομία που προσπάθησε να σταματήσει με τη βία την πορεία.
Η αστυνομία κατάφερε τον σκοπό της αφού πρώτα 600 διαδηλωτές τραυματίστηκαν, κάποιοι από αυτούς σοβαρά. Η αστυνομία όμως δεν μπορούσε πια να σταματήσει το κίνημα. Δύο μόλις μέρες μετά, 200.000 διαδηλωτές συγκεντρώθηκαν στην πλατεία Βένσεσλας. Το τέλος της τυραννίας πλησίασε.
Δεν αποτελεί ίσως σύμπτωση το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι που εργάζονταν στον πολιτισμό συμμετείχαν στην πορεία μετά το σκέλος του Εθνικού Θεάτρου. Οι άνθρωποι αυτοί αντιπροσωπεύονταν έντονα μεταξύ των αντικαθεστωτικών, ιδίως στο κίνημα πολιτικών δικαιωμάτων Charta 77 του οποίου ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης ήταν ο συγγραφέας Βάσλαβ Χάβελ που - παρά την όλη την καταπίεση - έθετε το ζήτημα των ελευθεριών στην πολιτική ατζέντα για χρόνια.
Πέντε μέρες μετά τη διαδήλωση, ο Χάβελ εμφανίστηκε μαζί με τον Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ, τον ήρωα της Άνοιξης της Πράγας, ενώπιον χιλιάδων ανθρώπων στην Πλατεία Βένσεσλας και ζήτησε την παραίτηση των κομμουνιστών. Το μέγεθος της διαδήλωσης, στην οποία συμμετείχαν περίπου 800.000 άτομα μόνο στην Πράγα, έκανε τους ηγέτες να συνειδητοποιήσουν το αναπόφευκτο.
Στις 26 Νοεμβρίου είχαν αρχίσει πλέον οι διαπραγματεύσεις που οδήγησαν στην πρώτη μη ελεγχόμενη από κομμουνιστές κυβέρνηση από το 1948. Ο δρόμος προς τις πρώτες ελεύθερες εκλογές, που πραγματοποιήθηκαν τον Ιούνιο του 1990, είχε στρωθεί.
Η καταστροφή του φράχτη
Στις 23 Δεκεμβρίου του 1989, ο νέος φιλελεύθερος Υπουργός Εξωτερικών της Τσεχοσλοβακίας Jiri Dienstbier και ο Γερμανός ομόλογός του Χανς Ντίντριχ Γκένσερ έκοψαν συμβολικά τον συνοριακό φράχτη. Και εδώ, το Σιδηρούν Παραπέτασμα εξαφανίστηκε σχεδόν εν μία νυκτί.
Στην θέση που ξεκίνησε η Βελούδινη Επανάσταση στις 17 Νοεμβρίου του 1989 υπάρχει σήμερα μια μικρή αναμνηστική πλακέτα. Βρίσκεται στον τοίχο του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας στην γωνία των οδών Albertov και Studnickova. Στην επιγραφή αναφέρεται “Πότε, αν όχι τώρα; Ποιος, αν όχι εμείς;” - μια υπόμνηση να αξιοποιούμε τις ευκαιρίες για ελευθερία όταν αυτές αναδύονται.
O Detmar Doering είναι ο διευθυντής του Ιδρύματος Friedrich Naumann για τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης και της Βαλτικής.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 19 Νοεμβρίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του 4Liberty.eu και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
