Συνάντησα για πρώτη φορά το όνομα του Johan Norberg σχεδόν ακριβώς πριν από 20 χρόνια, όταν κυκλοφόρησε η γερμανική μετάφραση του βιβλίου του In Defense of Global Capitalism.
Το βιβλίο υποστήριζε ότι η παγκοσμιοποίηση ήταν μια ιστορία επιτυχίας. Σε μεγάλα μέρη του αναπτυσσόμενου κόσμου, η φτώχεια, η βρεφική θνησιμότητα και ο αναλφαβητισμός μειώνονταν, το προσδόκιμο ζωής αυξανόταν, η διατροφή βελτιωνόταν και η δημοκρατία εξαπλωνόταν. Αυτές οι θετικές τάσεις ήταν, σύμφωνα με τον νεότερο Norberg, πιθανό να συνεχιστούν και δεν ήταν προϊόν τύχης. Ήταν αποτέλεσμα της εξάπλωσης του καπιταλισμού.
Εκείνη την εποχή, αυτό θεωρήθηκε κάτι το εξωφρενικό καθώς πήγαινε εντελώς αντίθετα προς το πνεύμα των καιρών. Οι αρχές έως και τα μέσα της δεκαετίας του 2000 ήταν η ακμή του κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης. Η σχεδόν παγκοσμίως αποδεκτή διαδεδομένη σοφία της εποχής ήταν ότι η «παγκοσμιοποίηση» σήμαινε την εκμετάλλευση των φτωχών χωρών από πολυεθνικές εταιρείες και ότι ο κόσμος πήγαινε από το κακό στο χειρότερο.
Μία κριτική του βιβλίου το 2003 ανέφερε:
«Σπανίως έχω διαβάσει τόσες πολλές ανοησίες σε ένα βιβλίο […]
Ο συγγραφέας προφανώς δεν έχει ακόμη εξελιχθεί πέρα από την πολιτική κατανόηση του «Αναρχικού Κόμματος» του, όταν ως όψιμος έφηβος κέρδισε με αυτό τις σχολικές εκλογές το 1988 […]
Το πνεύμα του Νόρμπεργκ χρησιμοποιούταν καλύτερα όταν ήταν επικεφαλής του «Αναρχικού Κόμματος» […]
Η οικονομία της αγοράς δεν αξίζει τέτοιους άθλιους υπερασπιστές».
Όχι, ο συγγραφέας της κριτικής αυτής δεν ήταν κάποιος κομμουνιστής, αλλά ο Norbert Blüm, πρώην υπουργός Εργασίας της Δυτικής Γερμανίας και Χριστιανοδημοκράτης. Φαντάζεστε λοιπόν πώς υποδέχτηκε το βιβλίο η Αριστερά!
Με το πιο πρόσφατο βιβλίο του The Capitalist Manifesto: Why the Global Free Market Will Save the World (Το καπιταλιστικό μανιφέστο: Γιατί η παγκόσμια ελεύθερη αγορά θα σώσει τον κόσμο), ο Norberg επιστρέφει στο σημείο εκκίνησης. Δεν πρόκειται για μια συνέχεια του In Defense of Global Capitalism, και σίγουρα μπορείτε να διαβάσετε το πρώτο χωρίς να έχετε διαβάσει το δεύτερο, αλλά επαναλαμβάνει τα κύρια θέματα του και συχνά αναφέρεται στο προηγούμενο βιβλίο.
Ο Norberg ξεκινά κάνοντας μια οιονεί απογραφή του τι συνέβη στο μεταξύ. Η εποχή της «παγκοσμιοποίησης» λέγεται γενικά ότι ξεκίνησε γύρω στο 1990, οπότε όταν κυκλοφόρησε το In Defence of Global Capitalism, βρισκόταν ακόμα στα σχετικά πρώιμα στάδια της. Πλέον έχουν περάσει τρεις δεκαετίες. Τι συνέβη σ’ αυτό το διάστημα;
Αρκετά πράγματα. Η ακραία φτώχεια μειώθηκε από το 38% του παγκόσμιου πληθυσμού σε λιγότερο από 10%, η παιδική και βρεφική θνησιμότητα μειώθηκε από 9,3% στο 3,7%, το παγκόσμιο προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε από τα 64 στα πάνω από 70 χρόνια, ο αναλφαβητισμός μειώθηκε από 25,7% στο 13,5%, η παιδική εργασία μειώθηκε από 16% σε 10%, και ούτω καθεξής. Οι χώρες και οι περιοχές που σημείωσαν τις καλύτερες επιδόσεις είναι εκείνες που έκαναν ακριβώς το αντίθετο από αυτά που ήθελε το κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης, ενώ το πιο θεαματικό αντιπαράδειγμα είναι το άλλοτε παράδειγμα προς μίμηση του κινήματος – η Βενεζουέλα.
Γνωρίζω πολύ καλά τους πειρασμούς που ενέχει η προκατάληψη της επιβεβαίωσης και ο παρακινημένος συλλογισμός, και όντως προσπαθώ να αναζητήσω στοιχεία που αντικρούουν όσα θέλω να πιστεύω. Αλλά με τη μεγαλύτερη πνευματική αυτοπειθαρχία στον κόσμο – πώς μπορεί κάποιος να περιηγηθεί στις σελίδες του Our World In Data, του Human Progress ή του Gapminder σήμερα χωρίς να συμπεράνει ότι ο Norberg είχε 100% δίκιο και οι αντίπαλοί του 100% λάθος;
Αλλά ο Norberg είναι πολύ πιο γενναιόδωρος προς τους αντιπάλους του από ό,τι θα ήμουν εγώ στη θέση του. Στο βιβλίο του δεν αυτοσυγχαίρεται ιδιαίτερα.
Ίσως αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι δεν αισθάνεται και πολύ νικητής. Σίγουρα, το κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης έχει ξεθωριάσει εδώ και καιρό και βρίσκεται πλέον στην αφάνεια. Μερικοί από τους νεότερους αναγνώστες μας μάλλον δεν γνωρίζουν καν ότι ήταν ποτέ κάτι το σημαντικό. Επωφελήθηκαν όμως άραγε οι κλασικοί φιλελεύθεροι από αυτό με οποιονδήποτε τρόπο; Το να έχουμε δίκιο μας έκανε άραγε πιο αποτελεσματικούς στο να κερδίσουμε τις καρδιές και τα μυαλά των ανθρώπων; Υπάρχουν άραγε σήμερα περισσότεροι άνθρωποι που ασπάζονται τον καπιταλισμό της ελεύθερης αγοράς ή που τουλάχιστον αποδέχονται ότι, ακόμα κι αν αυτός δεν τους αρέσει, είναι ο πιο ισχυρός μοχλός οικονομικής και κοινωνικής προόδου που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα;
Η πραγματικότητα απέχει πολύ από αυτό. Οι αντικαπιταλιστές είναι διανοητικοί νομάδες με βραχυπρόθεσμες αναμνήσεις. Μεταπηδούν από τη μια δημοφιλή διεκδίκηση στην άλλη, χωρίς να μένουν ποτέ σε ένα μέρος για πολύ καιρό και ξεχνούν γρήγορα τις ιδιαιτερότητες της προηγούμενης αγαπημένης τους διεκδίκησης. Μέχρι να εκδοθεί η ετυμηγορία σχετικά με τους ισχυρισμούς του κινήματος Χ, όλοι έχουν ήδη προχωρήσει στο κίνημα Υ και κανείς δεν ενδιαφέρεται πια. Είναι ένας κινούμενος στόχος και το μόνο κοινό νήμα που συνδέει αυτή τη διαδοχή δημοφιλών κινημάτων είναι ο αντικαπιταλισμός.
Κι αυτό είναι ήδη κάτι το αρκετά κακό. Αυτό που κάνει τα πράγματα χειρότερα είναι ότι, εκτός από την αντικαπιταλιστική Αριστερά, έχουμε δει και την άνοδο μιας αντιφιλελεύθερης Δεξιάς. (Εδώ, ο Norberg επικεντρώνεται κυρίως στην κατάσταση στις ΗΠΑ, αλλά υπάρχει αντίστοιχο και στο Ηνωμένο Βασίλειο, στους «κοινοτιστές» ή τους «μεταφιλεύθερους»). Εκεί όπου το In Defence of Global Capitalism μπορούσε να επικεντρωθεί σε έναν εχθρό, το The Capitalist Manifesto πρέπει να πολεμήσει σε δύο μέτωπα. Μερικά κεφάλαια στοχεύουν κυρίως στην αντικαπιταλιστική Αριστερά, άλλα στοχεύουν κυρίως στην αντιφιλελεύθερη Δεξιά, και κάποια θα μπορούσαν να ισχύουν και για τα δύο σε περίπου εξίσου.
Το κεφάλαιο 3 επικεντρώνεται στον ισχυρισμό ότι το ελεύθερο εμπόριο οδήγησε σε μια «αποβιομηχάνιση» της Δύσης και στην άστοχη νοσταλγία για την οικονομική δομή των μεταπολεμικών δεκαετιών που συνήθως τον συνοδεύει. Ο Norberg καταδεικνύει ότι η αυτοματοποίηση και η βελτίωση της παραγωγικότητας έχουν συμβάλει πολύ περισσότερο στην απώλεια θέσεων εργασίας στις μεταποιητικές βιομηχανίες απ’ ό,τι το ελεύθερο εμπόριο και ότι, σε κάθε περίπτωση, οι απώλειες θέσεων εργασίας δεν είναι κάτι το κακό. Οι ίδιες διαδικασίες που καθιστούν περιττές ορισμένες θέσεις εργασίας μειώνουν επίσης τις τιμές καταναλωτή και ως εκ τούτου μας κάνουν πλουσιότερους, γεγονός που δημιουργεί στη συνέχεια ζήτηση για νέες θέσεις εργασίας σε άλλους τομείς. Αυτές, φυσικά, δεν είναι πάντα κάποιες ονειρεμένες θέσεις εργασίας, αλλά συνολικά, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι τα επίπεδα ικανοποίησης από την εργασία είναι σήμερα χαμηλότερα από ό,τι ήταν τις προηγούμενες δεκαετίες.
Υπάρχουν ωστόσο κάποια γνήσια προβλήματα. Σε ορισμένες δυτικές χώρες, ο NIMBYism αυξάνει το κόστος στέγασης. Αυτό καθιστά πιο δύσκολο για τους ανθρώπους να μετακινηθούν εκεί που βρίσκονται οι καλύτερες ευκαιρίες εργασίας και επηρεάζει αρνητικά τις ευκαιρίες για τις νεότερες γενιές. Επιπλέον, η επέκταση της επαγγελματικής αδειοδότησης δημιουργεί φραγμούς εισόδου στην αγορά. Τίποτα από αυτά δεν έχει όμως καμία σχέση με τον «νεοφιλελευθερισμό» ή την «υπερπαγκοσμιοποίηση» – το αντίθετο μάλιστα.
Συνεχίζεται…
* Ο Kristian Niemietz είναι επικεφαλής ζητημάτων Πολιτικής Οικονομίας στο Institute of Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 9 Νοεμβρίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
