Του James Pethokoukis
Τον Δεκέμβριο συμπληρώνονται 30 χρόνια από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Στις 25 Δεκεμβρίου, με μια ομιλία που μεταδόθηκε τηλεοπτικά σε ολόκληρη τη χώρα ο Πρόεδρος της ΕΣΣΔ Μιχαήλ Γκορμπατσώφ παραιτήθηκε και τερμάτισε το αξίωμά του. Το παρακάτω απόσπασμα είναι από το βιβλίο Gorbachev: His Life and Times του William Taubman:
«Ο Γκορμπατσώφ ξεκίνησε λέγοντας ότι στεναχωριέται για τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά δεσμεύεται να κάνει ότι μπορούσε για να τερματίσει την κρίση και να προαγάγει την κοινωνική αρμονία. Είχε προσπαθήσει να αλλάξει ριζικά την κοινωνία γιατί αυτή δεν μπορούσε να συνεχίσει να ζει όπως ήταν και η μερική μεταρρύθμιση δεν επαρκούσε. Κατονόμασε τα επιτεύγματά του: πολιτική και πνευματική ελευθερία, τερματισμός του ολοκληρωτισμού, η απαρχή της δημοκρατίας, η στροφή προς μια οικονομία της αγοράς και το τέλος του ψυχρού πολέμου, του πολέμου εξοπλισμών και της ‘τρελής στρατικοποίησης’ της χώρας. Εξήγησε γιατί τα πράγματα είχαν πάει στραβά: αντίσταση από τη ριζωμένη δομή του κομματικού κράτους, παλιές συνήθειες και ιδεολογικές προκαταλήψεις ‘η ανυπομονησία μας, το χαμηλό επίπεδο πολιτικής κουλτούρας, ο φόβος της αλλαγής’ και επίσης, βεβαίως, η απόπειρα πραξικοπήματος του Αυγούστου που οδήγησε τη χώρα στο σημείο διάλυσης. Ο Γκορμπατσώφ κατανοούσε τη βαθιά δυσαρέσκεια των ανθρώπων απέναντί του, αλλά τους υπενθύμισε ότι η εκ θεμελίων αλλαγή δεν μπορεί να έρθει χωρίς ‘πόνο, δυσκολίες και σοκ’. Αναγνώριζε ότι ‘πολλά θα μπορούσαν να είχαν γίνει καλύτερα, και κάποια λάθη θα μπορούσαν ίσως να είχαν αποφευχθεί’ αλλά ήταν σίγουρος ότι ‘νωρίτερα ή αργότερα οι κοινές μας προσπάθειες θα καρποφορήσουν και οι άνθρωποι της χώρας μας θα ζήσουν σε μια ευημερούσα δημοκρατική κοινωνία’.
Το τελευταίο μέρος ήταν το πλησιέστερο που έφτασε ο Γκορμπατσώφ στην έκφραση μιας μεταμέλειας που θα μπορούσε να κερδίσει τις καρδιές των Ρώσων που συνήθως εκτιμούν τη μετάνοια και την εξιλέωση».
Αφού ο Γκορμπατσώφ απευθύνθηκε για τελευταία φορά στους πολίτες ως ο ηγέτης της χώρας, η σοβιετική σημαία υπεστάλη από το Κρεμλίνο και αντικαταστάθηκε από την τρίχρωμη ρωσική. Την επόμενη μέρα, το Σοβιετ των Δημοκρατιών, το άνω σώμα του Ανώτατου Σοβιέτ της Ένωσης, ψήφισε την κατάργηση της Σοβιετικής Ένωσης. Δύο δεκαετίες μετά, η πληκτρολόγηση αυτής της σύντομης ιστορίας συνεχίζει να φαίνεται σαν μια άσκηση στο είδος της εναλλακτικής ιστορίας.
Μια από τις καλύτερες σύντομες αναλυτικές εξιστορίσεις της πτώσης της Σοβιετικής Ένωσης είναι αυτή του ερευνητή του ΑΕΙ Leon Aron - ένα άρθρο του στο Foreign Policy το 2011 με τίτλο "Everything You Think You Know About the Collapse of the Soviet Union Is Wrong" (Όλα όσα νομίζετε πως ξέρετε για την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης είναι λάθος). Δοκιμάζοντας μάλιστα την κατ’ οίκον εκπαίδευσή μου για ένα διάστημα, χάρηκα που διαπίστωσα ότι το μάθημα της Khan Academy για την παγκόσμια ιστορία, το παραθέτει. Για τον Aron, η ξαφνική κατάρρευση της Σοβιετικής Αυτοκρατορίας είναι εντέλει μια ιστορία ηθικής αναγέννησης, μια «πνευματική και ηθική αναζήτηση για αυτοσεβασμό και περηφάνια που, ξεκινώντας από μια ανελέητη ηθική εξέταση του παρελθόντος και του παρόντος της χώρας, μέσα σε λίγα χρόνια αποστέωσε το πανίσχυρο σοβιετική κράτος, του στέρησε τη νομιμότητα και το μετέτρεψε σε ένα άδειο κέλυφος που κατέρρευσε τον Αύγουστο του 1991. Η αφήγηση αυτού του πνευματικού και ηθικού ταξιδιού είναι μια απολύτως κεντρική ιστορία της τελευταίας μεγάλης επανάστασης του 20ου αιώνα».
Η μακρόχρονη παρακμή και η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης είναι βεβαίως επίσης μια ιστορία που αφορά την οικονομική αποτυχία του σοσιαλισμού και του κεντρικού σχεδιασμού. Είναι μια πτυχή που δεν θα πρέπει να την ξεχνάμε, ιδίως σε μια εποχή ολοένα και μεγαλύτερου σκεπτικισμού ως προς τα οφέλη του καπιταλισμού της αγοράς. Έχω διαβάσει κατά καιρούς διάφορες χρήσιμες αναλύσεις που υπογραμμίζουν τις φτωχές επιδόσεις της σοβιετικής οικονομίας.
Στο βιβλίο The Soviet economy, 1917-1991: Its life and afterlife, ο ιστορικός της οικονομίας του πανεπιστημίου του Warwick, Mark Harrison επισημαίνει ότι παρά την εκβιομηχάνιση υπό τη σοβιετική κυριαρχία, η Ρωσία ξεκίνησε ως μια μέτρια οικονομία και κατέληξε στην ίδια θέση:
“Το 1913, σε σχέση με τα παγκόσμια πρότυπα, η Ρωσία ήταν μια μέτρια οικονομία… Έναν αιώνα μετά, στο ξεκίνημα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008, η Ρωσία ήταν ξανά μια μέτρια οικονομία.
Πολλά συνέβησαν στο μεταξύ. Η επανάσταση των μπολσεβίκων έδωσε τη θέση της σε μια κατάρρευση τύπου Βενεζουέλας. Μετά απ’ αυτό η οικονομία ανέκαμψε, επανήλθε στον παγκόσμιο μέσο όρο και παρέμεινε σε επίπεδα πάνω απ’ αυτόν για κάποιες δεκαετίες. Κοιτώντας όμως πίσω, μπορούμε να δούμε ότι το αποτέλεσμα του σοβιετικού συστήματος ήταν πρωτίστως η ενίσχυση του επιπέδου της παραγωγής μέσω μιας συνεχούς κινητοποίησης. Ο θεμελιώδης όμως ρυθμός ανάπτυξης της παραγωγικότητας δεν ενισχύθηκε, και η σοβιετική οικονομία ποτέ δεν συνέκλινε προς το επίπεδο της αμερικανικής.
Η σοβιετική οικονομία ήταν το προϊόν παγκόσμιων πολέμων και των πεποιθήσεων καθώς και των τεχνολογιών του πρώιμου εικοστού αιώνα. Κατά τη διάρκεια της ζωής της, πολλές άλλες χώρες πέτυχαν παρόμοιες ή και μεγαλύτερες κοινωνικές και οικονομικές επιδόσεις με μεγαλύτερη συναίνεση και λιγότερη βία. Στην εκατοστή της επέτειο, πρέπει να θυμόμαστε, αλλά να μη νοσταλγούμε τη σοβιετική οικονομία”.
[https://www.aei.org/wp-content/uploads/2021/06/Jim-6_16-chart.jpg?x91208]
Μήπως όμως τουλάχιστον ο σταλινισμός οδήγησε σε εκβιομηχάνιση και οικονομική ανάπτυξη; Αυτό το ερώτημα εξετάστηκε από ερευνητές στο κείμενο εργασίας του NBER από το 2013 με τίτλο “Was Stalin Necessary for Russia’s Economic Development?” (Ήταν ο Στάλιν αναγκαίος για την οικονομική ανάπτυξη της Ρωσίας;) από τους Anton Cheremukhin, Mikhail Golosov, Sergei Guriev, και Aleh Tsyvinski. Παραθέτω από το κείμενο αυτό:
«Ήταν ο Στάλιν αναγκαίος για την οικονομική ανάπτυξη της Ρωσίας;”. Με λίγα λόγια, η απάντησή μας είναι ένα ξεκάθαρο ‘όχι’. Μια τσαρική οικονομία, ακόμη και στην συντηρητική μας εκδοχή που υποθέτει ότι δεν θα γνώριζε μείωση στις εντάσεις, θα πετύχαινε μια αρκετά παρόμοια δομή της οικονομίας και επίπεδα παραγωγής αντίστοιχα με αυτά της σταλινικής οικονομίας το 1940. Τα βραχυπρόθεσμα (1928-1940) κόστη των πολιτικών του Στάλιν είναι πολύ σημαντικά για μια οικονομία μιας ειρηνικής περιόδου. Η σύγκριση που επιχειρούμε με την Ιαπωνία αποκαλύπτει τα εντυπωσιακά μεγαλύτερα κόστη ευημερίας των πολιτικών του Στάλιν».
--
Ο James Pethokoukis είναι αρθρογράφος και μπλόγκερ στο American Enterprise Institute (ΑΕΙ).
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 18 Ιουνίου 2021 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του American Enterprise Institute και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
