Ενώ η αρχαία Ελλάδα είναι ένας από τους πιο γνωστούς πολιτισμούς της αρχαιότητας, δεν υπάρχουν σωζόμενες ιστορικές αφηγήσεις που να καλύπτουν γεγονότα μεταξύ του 1200 και του 760 π.Χ. Η περίοδος αυτή έχει παραδοσιακά θεωρηθεί ως «σκοτεινός αιώνας» λόγω της έλλειψης σωζόμενων γραπτών πηγών, αφού μεγάλο μέρος της Μεσογείου υπέστη κοινωνική και πολιτική κατάρρευση.
Οι ελληνικοί «αιώνες του σιδήρου» έλαβαν χώρα μέσα σε αυτή την περίοδο. Όμως, λόγω της έλλειψης σχετικών καταγραφών, μέχρι σήμερα οι ιστορικοί εργάζονται με ένα χρονοδιάγραμμα, το οποίο χρησιμοποιεί ως βάση τις μορφές κεραμικής από την Αθήνα. Επινοήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του '50 και του '60 από τους ιστορικούς Nicolas Coldsteam και Vincent Desborough, έχει επικρατήσει η άποψη ότι οι σιδερένιοι αιώνες άρχισαν το 1025 και τελείωσαν το 700 π.Χ.
Η «ελληνική αναγέννηση», από το 760 π.Χ. έως το 700 π.Χ., εμφανίστηκε στην τελευταία περίοδο της Εποχής του Σιδήρου, γνωστή ως ύστερη γεωμετρική. Πρόκειται για μια εποχή ταχείας οικονομικής και δημογραφικής ανάπτυξης που είδε την υιοθέτηση της αλφαβητικής γραφής, την εμφάνιση των ελληνικών πόλεων-κρατών, των πανελλήνιων ιερών και την ίδρυση ελληνικών αποικιών στο εξωτερικό.
Τέτοια τεράστια βήματα μέσα σε 60 χρόνια, σημαίνει ότι η περίοδος θεωρείται εξαιρετική. Ωστόσο, νέες έρευνες από την Άσσηρο και τη Σίνδο στη βόρεια Ελλάδα, καθώς και από τη Ζαγορά στο κυκλαδίτικο νησί της Άνδρου δείχνουν ότι αυτό το χρονοδιάγραμμα της ελληνικής εποχής του σιδήρου είναι λανθασμένο. Η πρόσφατη εργασία μου με τον αρχαιολόγο Bartłomiej Lis για την πρωτογεωμετρική κεραμική από την περιοχή του Ελαιώνα υποστηρίζει αυτή την άποψη.
Συνολικά, η έρευνά μας δείχνει ότι οι ελληνικοί σκοτεινοί αιώνες θα μπορούσαν να είναι συντομότεροι και η ελληνική αναγέννηση πολύ μεγαλύτερη απ' ό,τι πιστεύαμε προηγουμένως. Αυτό δείχνει ότι η ελληνική κοινωνία ήταν πιο ανθεκτική στην κοινωνική κατάρρευση που προηγήθηκε της εποχής του σιδήρου απ' ό,τι πιστεύαμε προηγουμένως.
Νέα δείγματα κεραμικής
Η μελέτη μας επικεντρώνεται σε ένα αγγείο που ανακαλύφθηκε το 2013 από ομάδα αρχαιολόγων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Βοιωτίας και του Καναδικού Ινστιτούτου Ελλάδος σε ιερό που χρονολογείται στο τελευταίο μισό του 12ου αιώνα π.Χ. στην αρχαία πόλη του Ελαιώνα. Το αγγείο αυτό, που βρέθηκε θρυμματισμένο στο δάπεδο του ιερού, διαθέτει στην επιφάνειά του διακριτά σύνολα ομόκεντρων κύκλων που περιστρέφονται γύρω από έναν κεντρικό άξονα (ένα είδος συσκευής που μοιάζει με πυξίδα). Η ανακάλυψη ενός τέτοιου αγγείου σε ένα τόσο πρώιμο πλαίσιο δεν έχει προηγούμενο στην κεντρική Ελλάδα.
Οι ομόκεντροι κύκλοι του αγγείου είναι χαρακτηριστικοί της πρωτογεωμετρικής τεχνοτροπίας που οι Coldsteam και Desborough πιστεύουν ότι εμφανίστηκε στην Αθήνα κατά το τελευταίο μισό του 11ου αιώνα π.Χ.
Οι Coldsteam και Desborough καθόρισαν χρονολογίες για την ελληνική εποχή του σιδήρου μέσω προσεκτικής τεκμηρίωσης θραυσμάτων ελληνικής κεραμικής στην Εγγύς Ανατολή (περιοχή που καλύπτει περίπου την έκταση της σημερινής Μέσης Ανατολής). Τα θραύσματα αυτά βρέθηκαν σε τοποθεσίες που είχαν καταστραφεί και ισοπεδωθεί κατά τη διάρκεια ιστορικά βεβαιωμένων πολέμων.
Πρωτογεωμετρικός αμφορέας στο Βρετανικό Μουσείο, Wikimedia
Έτσι, χρησιμοποιώντας ιστορικά αρχεία της Εγγύς Ανατολής και της Αιγύπτου για τα περιστατικά αυτά και αναγνωρίζοντας τις συγκεκριμένες μορφές των θραυσμάτων κεραμικής, οι Coldsteam και Desborough μπόρεσαν να τους δώσουν συγκεκριμένες ημερομηνίες. Αυτές ήταν η πρωτογεωμετρική (1025-900 π.Χ.), η πρώιμη γεωμετρική (900-850 π.Χ.), η μέση γεωμετρική (850-760 π.Χ.) και η όψιμη γεωμετρική (760-700 π.Χ.). Η τελευταία αντιστοιχεί στην ελληνική αναγέννηση.
Η έρευνά μας αμφισβητεί αυτό το χρονοδιάγραμμα και αντ' αυτού υποστηρίζει την προέλευση του πρωτογεωμετρικού στυλ κατά τον 12ο αιώνα π.Χ. στη βόρεια Ελλάδα και έτσι προτείνει μια νέα ημερομηνία έναρξης των εποχών του σιδήρου.
Το επιχείρημά μας υποστηρίζεται από πετρογραφικές (ανάλυση λεπτών τομών της κεραμικής στο μικροσκόπιο) και χημικές αναλύσεις που πραγματοποιήθηκαν στο αγγείο, οι οποίες δείχνουν περίτρανα ότι αυτό εισήχθη από την κάτω κοιλάδα του Αξιού. Αυτή τυχαίνει να είναι η περιοχή όπου δύο άλλες μελέτες βρήκαν αποτελέσματα που αμφισβητούν με παρόμοιο τρόπο τη χρονολογία των Coldsteam και Desborough για την πρώιμη εποχή του σιδήρου μεταξύ των δεκαετιών 2000 και 2020.
Εκτός από την ενίσχυση του αναθεωρημένου χρονοδιαγράμματος, η έρευνά μας εισάγει ένα επιπλέον επίπεδο πολυπλοκότητας στη συζήτηση, επειδή το αγγείο από τον Ελαιώνα βρέθηκε μέσα σε ένα στρώμα μυκηναϊκής κεραμικής που χρονολογείται στον 12ο αιώνα π.Χ.
Παράδειγμα πρωτογεωμετρικής κεραμικής, The Met
Σύμφωνα με τη συμβατική χρονολογία, η μυκηναϊκή κεραμική παρήχθη από τον 16ο έως τον 11ο αιώνα π.Χ. και διαδέχθηκε η πρωτογεωμετρική προς το τέλος του 11ου αιώνα π.Χ. Καθώς η Αθήνα θεωρούνταν το κέντρο που ήταν υπεύθυνο για τη δημιουργία της πρωτογεωμετρικής τεχνοτροπίας, δε θα πρέπει να βρεθούν δείγματα της σε περιβάλλοντα προγενέστερα του τέλους του 11ου αιώνα π.Χ.
Η ανακάλυψη στον Ελαιώνα υποδηλώνει ότι ο πρωτογεωμετρικός και ο μυκηναϊκός ρυθμός συνυπήρχαν για 100 χρόνια και δεν εμφανίστηκαν ο ένας μετά τον άλλο. Αυτό σημαίνει ότι οι σκοτεινοί αιώνες της Ελλάδας, θα μπορούσαν να είναι πολύ συντομότεροι από ό,τι πιστεύαμε μέχρι σήμερα, αφού η ύστερη γεωμετρική - και έτσι η ελληνική αναγέννηση, που είδε την εισαγωγή του αλφαβήτου - θα ξεκινούσε πάνω από 100 χρόνια νωρίτερα.
Η αναθεωρημένη χρονολογία που προκύπτει από τη μελέτη μας προτείνει νέες ημερομηνίες για τις περιόδους της εποχής του σιδήρου, με τις περισσότερες να αρχίζουν περίπου εκατό χρόνια νωρίτερα από ό,τι πιστεύαμε. Για παράδειγμα, η πρωτογεωμετρική θα άρχιζε γύρω στο 1.150 π.Χ. και θα τελείωνε γύρω στο 1.050 π.Χ. αντί να αρχίζει το 1025 π.Χ. και να τελειώνει το 900 π.Χ. Με τη μετακίνηση όλων των ημερομηνιών έναρξης των προγενέστερων περιόδων προς τα εμπρός, η όψιμη γεωμετρική γίνεται πολύ μεγαλύτερη, αφού θα άρχιζε γύρω στο 870 π.Χ. αντί για το 760 π.Χ.
Έτσι, με τη νέα ημερομηνία έναρξης το 870 π.Χ. και την καθορισμένη ημερομηνία λήξης το 700 π.Χ., η ελληνική αναγέννηση διήρκεσε σχεδόν 200 χρόνια. Είναι σίγουρα πολύ λιγότερο εντυπωσιακό τότε να θεωρούμε ότι όλα τα βήματα της περιόδου συμβαίνουν μέσα σε δύο αιώνες αντί για τέσσερις δεκαετίες.
*O Trevor Van Damme είναι Επίκουρος Καθηγητής στην Αρχαιολογία και Ιστορία της Αρχαίας Μεσογείου στο Πανεπιστήμιο του Warwick. Το άρθρο του αναδημοσιεύεται αυτούσιο μέσω άδειας Creative Commons στο Liberal από τον ιστότοπο TheConversation.com.
