Γράφει ο James Pethokoukis
Στην εξαιρετική δραματική σειρά εναλλακτικής ιστορίας For All Mankind, που μόλις ολοκλήρωσε την τρίτη της σεζόν στο Apple TV+, ο Διαστημικός Αγώνας μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και των Ηνωμένων Πολιτειών δεν τελειώνει ποτέ. Σε εκείνη την πραγματικότητα, οι Σοβιετικοί έφτασαν πρώτοι στο φεγγάρι, γεγονός που έδωσε στο καθεστώς μια μακροπρόθεσμη τόνωση αυτοπεποίθησης, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ είναι ο ηγέτης μιας άθικτης ακόμα ΕΣΣΔ που ανταγωνίζεται τώρα τις ΗΠΑ για το ποιος θα φτάσει πρώτος στον Άρη.
Γελοίο, έτσι; Σίγουρα, τα εγγενή ελαττώματα του κομμουνισμού -συμπεριλαμβανομένης μιας θεμελιώδους παρανόησης της ανθρώπινης φύσης και της έλλειψης οικονομικού δυναμισμού - οδήγησαν αναπόφευκτα στην κατάρρευση. (Με μια υγιή ώθηση στη δεκαετία του 1980 από τον Αμερικανό πρόεδρο και τον Καθολικό Πάπα.) Αν και οι κομμουνιστές στη δεκαετία του 1980 φαινόταν να ελέγχουν σταθερά της χώρας, έλεγχαν πολύ λιγότερο την οικονομία. Ενώ επρόκειτο για μια χώρα μεσαίου εισοδήματος με υπό προϋποθέσεις μεγάλες δυνατότητες να αναπτυχθεί ταχύτερα -ιδίως δεδομένης της εκπαίδευσης, της επιστημονικής βάσης και των φυσικών πόρων της - η οικονομία της κατέγραφε μια καχεκτική αύξηση του ΑΕΠ περίπου 2% ετησίως. Ακόμη χειρότερα, η αμερικανική οικονομία βρισκόταν σε άνθηση.
Μπορεί όμως κάποιος να διατυπώσει το ισχυρό επιχείρημα ότι η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης δεν οφειλόταν στην οικονομική αποτυχία. Η αργή ανάπτυξη δεν είναι το ίδιο με την αρνητική ανάπτυξη, και οι προσαρμοσμένοι με τον πληθωρισμό μισθοί αυξάνονταν με υγιείς ρυθμούς κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας. Όπως έγραψε ο μελετητής του AEI Leon Aron σε ένα δοκίμιο του 2011 για το περιοδικό Foreign Policy:
«Σίγουρα, υπήρχαν πολλοί δομικοί λόγοι -οικονομικοί, πολιτικοί, κοινωνικοί- για τους οποίους η Σοβιετική Ένωση έπρεπε να είχε καταρρεύσει όπως συνέβη, ωστόσο αυτοί δεν μπορούν να εξηγήσουν πλήρως πώς αυτό συνέβη όταν συνέβη. Πώς, δηλαδή, μεταξύ 1985 και 1989, ελλείψει μιας απότομης επιδείνωσης των οικονομικών, πολιτικών, δημογραφικών και άλλων διαρθρωτικών συνθηκών, το κράτος και το οικονομικό του σύστημα άρχισαν ξαφνικά να θεωρούνται επαίσχυντα, παράνομα και απαράδεκτα από αρκετούς άνδρες και οι γυναίκες ώστε να καταδικαστούν στην κατάρρευση;».
Η ανάληψη της ηγεσίας της χώρας από τον Γκορμπατσόφ είναι το κλειδί. Γράφει ο Aron: «Ο πυρήνας της προσπάθειας του Γκορμπατσόφ ήταν αναμφισβήτητα ιδεαλιστικός: Ήθελε να οικοδομήσει μια πιο ηθική Σοβιετική Ένωση. Διότι, αν και η οικονομική βελτίωση ήταν το λάβαρό τους, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Γκορμπατσόφ και οι υποστηρικτές του ξεκίνησαν πρώτα να διορθώσουν τα ηθικά και όχι τα οικονομικά λάθη». Και με αυτή την ηθική παρόρμηση συμβάδιζε «η βαθιά και προσωπική αποστροφή για τη βία και, ως εκ τούτου, η πεισματική άρνησή του να καταφύγει σε μαζικό εξαναγκασμό όταν η κλίμακα και το βάθος της αλλαγής άρχισαν να ξεπερνούν την αρχική του πρόθεση».
Φυσικά, η αφύπνιση που συνέβαινε μέσα στο Κρεμλίνο δεν ήταν το μόνο πράγμα που είχε σημασία, ακόμη και στο μέτωπο των ιδεών. Η αφύπνιση αυτή δεν ήταν επαρκής, αλλά υπήρξε σχεδόν σίγουρα απαραίτητη για την, όπως γράφει ο Aron, «διανοητική και ηθική αναζήτηση για αυτοσεβασμό και υπερηφάνεια που, ξεκινώντας με μια ανελέητη ηθική εξέταση του παρελθόντος και του παρόντος της χώρας, μέσα σε λίγα χρόνια κατέστρεψε το πανίσχυρο σοβιετικό κράτος, του στέρησε τη νομιμότητα και το μετέτρεψε σε ένα καμένο κέλυφος που κατέρρευσε τον Αύγουστο του 1991. Η ιστορία αυτού του πνευματικού και ηθικού ταξιδιού είναι μια απολύτως κεντρική ιστορία της τελευταίας μεγάλης επανάστασης του 20ού αιώνα».
Μια από τις μεγάλες ιστορικές εικασίες του τύπου «τι θα γινόταν αν» είναι το να αναρωτιόμαστε πώς θα ήταν η Ρωσία σήμερα αν το σχέδιο του Γκορμπατσόφ είχε πετύχει. Ίσως θα συνέβαινε ένας επανασχεδιασμός της «Φινλανδοποίησης», όπου ο πυρήνας της πρώην Σοβιετικής Αυτοκρατορίας θα γινόταν πυρήνας μιας συμμαχίας σοσιαλδημοκρατιών σκανδιναβικού τύπου. Όπως γράφει ο William Taubman στο Gorbachev: His Life and Times:
«Ακόμη και πριν φύγει από το αξίωμά του, ο Γκορμπατσόφ είχε γίνει ένα είδος σοσιαλδημοκράτη - πιστεύοντας, όπως το έθεσε αργότερα, στην ισότητα των ευκαιριών, στην εκπαίδευση και την ιατρική περίθαλψη με δημόσια υποστήριξη, σε ένα εγγυημένο ελάχιστο επίπεδο κοινωνικής πρόνοιας και σε μια «κοινωνικά προσανατολισμένη οικονομία της αγοράς» - όλα μέσα σε ένα δημοκρατικό πολιτικό πλαίσιο. Το πότε ακριβώς συνέβη αυτός ο μετασχηματισμός είναι δύσκολο να πει κανείς, αλλά σίγουρα μέχρι το 1989 ή το 1990 είχε γίνει».
Ίσως η Σοβιετική Ένωση του For All Mankind να βρίσκεται σε καλό δρόμο για να γίνει σοσιαλδημοκρατία. Ίσως το μάθουμε την επόμενη σεζόν, η οποία κάνει ένα χρονικό άλμα μέχρι το 2003.
* Ο James Pethokoukis κατέχει την έδρα Dewitt Wallace στο American Enterprise Institute, όπου είναι υπεύθυνος του μπλογκ AEIdeas και φιλοξενεί το εβδομαδιαίο podcast, “Political Economy with James Pethokoukis”.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 9 Σεπτεμβρίου 2022 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του American Enterprise Institute και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
