Στο δοκίμιο του The Hedgehog and the Fox (Ο σκαντζόχοιρος και η αλεπού) που δημοσίευσε το 1953, ο φιλόσοφος και πολιτικός στοχαστής Isaiah Berlin περιέγραψε μία κατά τη γνώμη του «από τις βαθύτερες διαφορές που χωρίζουν στα δύο τους συγγραφείς και τους στοχαστές, και, ενδεχομένως, τους ανθρώπους γενικά» - την εξής:
«Υπάρχει ένα μεγάλο χάσμα μεταξύ εκείνων, από τη μια πλευρά, που συνδέουν τα πάντα με ένα ενιαίο κεντρικό όραμα, ένα σύστημα, λιγότερο ή περισσότερο συνεκτικό ή ρητό, υπό το πρίσμα του οποίου κατανοούν, σκέφτονται και αισθάνονται – μία ενιαία, καθολική αρχή οργάνωσης από την οποία και μόνο όλα αυτά που οι ίδιοι είναι και λένε αποκτούν σημασία – και, από την άλλη πλευρά, υπάρχουν εκείνοι που επιδιώκουν πολλούς σκοπούς, συχνά άσχετους και μάλιστα αντιφατικούς μεταξύ τους, που συνδέονται, αν συνδέονται κιόλας, μόνο με κάποιο de facto τρόπο».
Εμπνεόμενος από ένα απόφθεγμα ενός αρχαίου Έλληνα ποιητή – «Πολλ’ οίδ’ αλώπηξ, εχίνος δε εν, μέγα» (η αλεπού ξέρει πολλά, όμως ο σκαντζόχοιρος ένα και καλό) –, ο Μπερλίν αναφέρθηκε στην πρώτη κατηγορία των ανθρώπων ως «σκαντζόχοιρους» και στη δεύτερη ως «αλεπούδες».
Αυτή η διάκριση μπορεί εύκολα να εφαρμοστεί στο ιδεολογικό τοπίο της σύγχρονης Βρετανίας. Το δημοψήφισμα της ΕΕ του 2016, για παράδειγμα, δημιούργησε έναν στρατό από «σκαντζόχοιρους του Brexit», που καταφέρνουν να συσχετίσουν ό,τι συμβαίνει στη Βρετανία με το Brexit. Ο “αφυπνισμένος” (woke) προοδευτισμός είναι η απόλυτη ιδεολογία του σκαντζόχοιρου, που βλέπει τα πάντα μέσα από το πρίσμα της θυματοποίησης και της καταπίεσης, και ιεροποιεί τις υποτιθέμενες ομάδες θυμάτων. Ο Covid δημιούργησε (ή τουλάχιστον ενίσχυσε) πολλούς σκαντζόχοιρους συνωμοσίας, που βλέπουν τα πάντα ως μέρος ενός γενικού σχεδίου μιας σκιώδους παγκόσμιας ελίτ για την υποδούλωση του πληθυσμού.
Ο σκαντζόχοιρος δεν πρέπει να συγχέεται με τον μονοθεματικό άνθρωπο. Σε αντίθεση με τον μονοθεματικό, ένας σκαντζόχοιρος θα μιλήσει με χαρά για μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων – απλώς θα τα συνδέει πάντα με τη Μία Μεγάλη Ιδέα του. Ένας μονοθεματικός θα προσπαθήσει να αλλάξει θέμα εάν μιλήσετε για κάτι που βρίσκεται εκτός της ζώνης άνεσής του. Ένας σκαντζόχοιρος θα σας μιλήσει με χαρά για όποιο θέμα επιλέξετε, αλλά γρήγορα θα μετατρέψει το θέμα σας σε ένα δευτερεύον ζήτημα του δικού του.
Στο αντίθετο άκρο του φάσματος, ο μετα-θατσεριτικός συντηρητισμός είναι η κατεξοχήν κοσμοθεωρία της «αλεπούς». Η σοσιαλδημοκρατία και ο κεντρισμός δεν πάνε πολύ πίσω. Οι συντηρητικοί, οι σοσιαλδημοκράτες και οι κεντρώοι έχουν μια πολιτική για το θέμα Χ, μια άλλη πολιτική για το ζήτημα Υ, και μια άλλη για το ζήτημα Ζ, αλλά θα δυσκολευτείτε να βρείτε ένα κοινό νήμα που τις διατρέχει.
Ο κλασικός φιλελευθερισμός είναι κάπου στο ενδιάμεσο, αλλά αν έπρεπε να χαράξουμε ένα όριο κάπου, ο φιλελευθερισμός θα βρισκόταν, περίπου, στην πλευρά της «αλεπούς» αυτού του συνόρου. Ο φιλελευθερισμός έχει κάποια αναγνωρίσιμα βασικά θέματα: δυσπιστία έναντι της συγκεντρωτικής εξουσίας, πίστη σε μια ανταγωνιστική διαδικασία ανακάλυψης της αγοράς, προτίμηση για την «έξοδο» έναντι τη «φωνής» (δηλαδή η πεποίθηση ότι η ατομική επιλογή είναι πιο ουσιαστική και ενδυναμωτική από τη συλλογική δημοκρατική επιλογή), μια έμφαση ως προς τη σημασία των διασφαλισμένων και σαφώς καθορισμένων δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, την κεντρική θέση του κράτους δικαίου κ.λπ. Αλλά αυτό που σημαίνει ο κλασικός φιλελευθερισμός στην πράξη διαφέρει σε μεγάλο βαθμό από τον έναν τομέα πολιτικής στον άλλο.
Δεν είναι προσαρμόσιμο πρότυπο. Δεν μπορείτε να το μεταφέρετε από το Χ στο Υ, εκτός και αν γνωρίζετε αρκετά για τον Υ. Οι κλασικοί φιλελεύθεροι θα δεχτούν επίσης ότι υπάρχουν ζητήματα για τα οποία έχουν λίγα έως τίποτα να πουν. Όταν οι πολυάριθμοι επικριτές μας επισημαίνουν ότι ο φιλελεύθερος καπιταλισμός δεν παρέχει στους ανθρώπους την αίσθηση του ανήκειν, της κοινότητας, του σκοπού και του νοήματος στη ζωή – αποδεχόμαστε ότι αυτό είναι απολύτως σωστό. Ο φιλελευθερισμός δεν το κάνει και δεν μπορεί να το κάνει αυτό.
Στη μάχη των ιδεών, οι σκαντζόχοιροι έχουν πολλά πλεονεκτήματα έναντι των αλεπούδων.
Από την «πλευρά της προσφοράς», ένα μεγάλο πλεονέκτημα που έχουν οι σκαντζόχοιροι είναι το ότι είναι πιο εύκολο να διαδώσετε μια μεγάλη ιδέα απ’ ό,τι είκοσι ή τριάντα ιδέες μικρού έως μεσαίου μεγέθους. Είναι πιο εύκολο να διατηρήσετε μια "πειθαρχία μηνυμάτων" εάν όλα τα μεμονωμένα μηνύματά σας είναι απλώς παραλλαγές του Ενός Μεγάλου Μηνύματός σας.
Επίσης από την πλευρά της προσφοράς, οι σκαντζόχοιροι τείνουν να έχουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση από τις αλεπούδες, επειδή πιστεύουν ότι έχουν στην κατοχή τους το βασικό κλειδί που ξεκλειδώνει όλα τα μυστήρια του κόσμου. Θα μιλήσουν με σιγουριά για ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, συμπεριλαμβανομένων και θεμάτων για τα οποία γνωρίζουν ελάχιστα, επειδή έχουν ένα δεδομένο πρότυπο που μπορούν να εφαρμόσουν σε όλα. Οι αλεπούδες, από την άλλη πλευρά, έχουν την οδυνηρή επίγνωση και συνειδητοποιήσει των κενών της γνώσης τους.
Από την πλευρά της ζήτησης, οι σκαντζόχοιροι έχουν το πλεονέκτημα ότι στους ανθρώπους αρέσουν οι συνεκτικές αφηγήσεις και οι σκαντζόχοιροι είναι αν μη τι άλλο συνεκτικοί (ακόμα κι αν η συνοχή τους είναι απατηλή).
Επίσης από την πλευρά της ζήτησης, τα επιχειρήματα των σκαντζόχοιρων ακούγονται συχνά επιφανειακά πιο περίπλοκα απ’ ό,τι τα επιχειρήματα των αλεπούδων. Οι έξυπνοι άνθρωποι βλέπουν συνδέσεις μεταξύ των πραγμάτων εκεί όπου οι όχι και τόσο έξυπνοι άνθρωποι βλέπουν απλώς μεμονωμένα φαινόμενα. Εφόσον οι σκαντζόχοιροι ισχυρίζονται ότι τα πάντα συνδέονται με τα πάντα, μπορούν τουλάχιστον να μιμηθούν την εξωτερική μορφή ενός περίπλοκου επιχειρήματος. (Μολονότι, φυσικά, αν τα Χ, Υ και Ζ είναι όντως ξεχωριστά φαινόμενα, το να το πεις αυτό δεν σε κάνει ανόητο και η δημιουργία μιας κάποιας ψευδούς σύνδεσης μεταξύ τους δεν σε κάνει ιδιοφυΐα.)
Αυτό δεν σημαίνει ότι οι σκαντζόχοιροι κερδίζουν αυτόματα κάθε επιχείρημα: έχουν και κάποια μειονεκτήματα.
Πρώτα απ’ όλα, βάζουν όλα τα αυγά τους σε ένα καλάθι. Εάν η Μία Μεγάλη Ιδέα τους τους δεν σας αρέσει, δεν έχουν τίποτα άλλο για να σας κερδίσουν. Κανείς δεν είπε «Δεν συμφωνώ με την Carole Cadwalladr για το Brexit, αλλά νομίζω ότι είναι εξαιρετική σε άλλα θέματα» (τουλάχιστον όχι από το 2016 και πέρα).
Η αυτοπεποίθηση των σκαντζόχοιρων μπορεί επίσης να φανεί ως αυταρέσκεια. Η τάση τους να επαναφέρουν τα πάντα στη Μία Μεγάλη Ιδέα μπορεί επίσης να φανεί ως εκκεντρική, εμμονική και αναγωγική, τουλάχιστον σε όσους δεν πιστεύουν ότι η Μία Μεγάλη Ιδέα έχει όντως την αξία που της αποδίδουν οι σκαντζόχοιροι.
Πράγμα που μας φέρνει σε μια ιδεολογία σκαντζόχοιρου που είχε για πολύ καιρό υποφέρει από τη συσχέτισή της με παλαβούς και περιθωριακές ομάδες, και στη συνέχεια έγινε ξαφνικά εξαιρετικά δημοφιλής, βιώνοντας μια αναγέννηση ως ένα δημοφιλές κίνημα της νεολαίας: τον σοσιαλισμό.
Η Μία Μεγάλη Ιδέα του σοσιαλισμού, τουλάχιστον στην τρέχουσα ενσάρκωσή του «Millennial Socialism», είναι ότι για κάθε κακό πράγμα στον κόσμο φταίει κατά κάποιο τρόπο ο καπιταλισμός και κατά κάποιο τρόπο το κακό αυτό θα εξαφανιζόταν σε μια σοσιαλιστική κοινωνία. Η Ιδέα αυτή εκφράζεται ίσως καλύτερα από τον Τζέρεμι Κόρμπιν (ο οποίος, αν και τυπικά δεν είναι πλέον ηγέτης της αντιπολίτευσης, παραμένει ένα σημαντικό εμβληματικό πρόσωπο για τη σοσιαλιστική Αριστερά):
«Πιστεύαμε στο παρελθόν ότι υπάρχει μια σειρά από διακριτές κρίσεις: το κλίμα, οι πρόσφυγες, η στέγαση, το χρέος, οι κρίσεις της ανισότητας, η κρίση των πλουσίων που πλουτίζουν και των φτωχών που γίνονται φτωχότεροι. Προσπαθήσαμε να απομονώσουμε τη καθεμία και να την επιλύσουμε. […]
Τώρα μπορούμε να δούμε ότι δεν αντιμετωπίζουμε πολλαπλές ξεχωριστές κρίσεις. Το ίδιο το σύστημα είναι η κρίση. Το παγκόσμιο σύστημα δεν βρίσκεται σε μία κρίση που να μπορεί να επιλυθεί. Το σύστημα είναι η κρίση και πρέπει να ξεπεραστεί, να αντικατασταθεί».
Με τους όρους του Isaiah Berlin, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό που περιγράφει ο Corbyn εδώ είναι η μεταμόρφωσή του από αλεπού σε σκαντζόχοιρο. (Αν και αμφιβάλλω έντονα ότι ο Κόρμπιν ήταν ποτέ αλεπού, επομένως δεν πιστεύω ότι αυτή η «μεταμόρφωση» συνέβη πραγματικά.)
Μια καλή απεικόνιση του χαρακτήρα του σοσιαλισμού ως σκαντζόχοιρου είναι το Φεστιβάλ Μαρξισμού 2022, που θα λάβει χώρα την επόμενη εβδομάδα. Διοργανώνεται από το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα, αλλά δεν είναι κάποια άσχετη περιθωριακή εκδήλωση: οι ομιλητές περιλαμβάνουν τον προαναφερθέντα Τζέρεμι Κόρμπιν, καθώς και τον Τζον ΜακΝτόνελ, τον Γιάνη Βαρουφάκη και διάφορους άλλους που, αν και δεν είναι γνωστά ονόματα από μόνα τους, εκπροσωπούν οργανώσεις που είναι (όπως το Black Lives Matter).
Θα πραγματοποιήσουν πολλές συνεδρίες του τύπου που θα περίμενε κανείς από ένα συνέδριο που ονομάζεται «Φεστιβάλ Μαρξισμού», με τίτλους όπως «Μαρξισμός σε 30 λεπτά», «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα: η πολιτική της Ρόζα Λούξεμπουργκ», «Οκτώβριος 1917: πραξικόπημα ή επανάσταση;», «Ο Λένιν έφερε τον Στάλιν;», «Υπάρχει κάτι καλό στον σταλινισμό;», «Σοσιαλισμός και επανάσταση», «Ο χρόνος τελειώνει: Ο λενινισμός σε μια εποχή κρίσης», «Εκμετάλλευση: από πού προέρχονται τα κέρδη;», «Συσσώρευση: η κινητήρια δύναμη του καπιταλισμού», «Γιατί η Κούβα δεν είναι σοσιαλιστική» και «Ήταν ποτέ η Κίνα σοσιαλιστική;».
Αλλά –και εδώ είναι που ο σκαντζόχοιρος δείχνει τα αγκάθια του– υπάρχουν επίσης πολλές συνεδριάσεις για τον περιβαλλοντισμό, την εξωτερική πολιτική και θέματα «αφύπνισης», όπου η σοσιαλιστική οπτική είναι πολύ λιγότερο προφανής: «Φυλή, τάξη και ταυτότητα», «Ουκρανία: Τα νέα σύνορα της αυτοκρατορίας;», «Αντίσταση στον πόλεμο κατά των τρανς ανθρώπων», «Τα εγκλήματα του καπιταλισμού κατά της φύσης», «Κάτι περισσότερο από μια στιγμή: ποια είναι η κληρονομιά του BLM;», «Πολιτική κρίση και κρατικός ρατσισμός», «Επανάσταση την εποχή της οικολογικής κρίσης», «Προσαρμογή στην παρενόχληση: γιατί ο σεξισμός είναι τόσο βαθύς;», «Κάτι περισσότερο από αγάλματα: αυτοκρατορία, σκλαβιά & αποζημιώσεις», «Πώς μετατρέπουμε τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο σε ταξικό πόλεμο;», «Κατάργηση: μπορούμε να πετύχουμε να απαλλαγούμε από την αστυνομία;», «Είναι ο μαρξισμός ευρωκεντρικός;», «Ισλαμοφοβία: το μίσος που δημιούργησε το κράτος», «Παλαιστίνη: ένας επαναστατικός αγώνας», «Οι ρίζες του ισραηλινού απαρτχάιντ», «Μαύρος μαρξισμός και φυλετικός καπιταλισμός», «Αγώνας για την κλιματική δικαιοσύνη και την αλλαγή του συστήματος», «Υπάρχει διαφορά μεταξύ βιολογικού και κοινωνικού φύλου;», «Από πού προέρχεται ο ρατσισμός;» και ούτω καθεξής.
Το συνέδριο αυτό είναι, από αυτή την άποψη, αρκετά αντιπροσωπευτικό της σύγχρονης Αριστεράς. Δημοφιλείς αριστερές εκδόσεις συγκεντρώνουν άρθρα με τίτλους όπως «Γιατί ο αντιρατσισμός πρέπει να είναι αντικαπιταλιστικός» (Tribune), «Ο Όλιβερ Κρόμγουελ Κοξ και οι καπιταλιστικές πηγές του ρατσισμού» (Jacobin), «Όταν η μάχη εναντίον του ρατσισμού σήμαινε καταπολέμηση της οικονομικής εκμετάλλευσης» (Jacobin), «Ο τερματισμός της κλιματικής αλλαγής απαιτεί το τέλος του καπιταλισμού» (The Guardian), «Η αλλαγή του κλίματος είναι ταξική πάλη» (Jacobin), «Ο μόνος τρόπος για να σταματήσουμε την κλιματική αλλαγή είναι να αμφισβητήσουμε τη λογική του καπιταλισμού» (New Statesman ), «Μόνο ο ταξικός πόλεμος μπορεί να σταματήσει την κλιματική αλλαγή» (Jacobin), και ούτω καθεξής.
Θα ήταν δελεαστικό να το απορρίψουμε όλο αυτό ως έναν παιδικό, ανώριμο ουτοπισμό του τύπου «ο σοσιαλισμός σημαίνει ένα πόνυ για τον καθένα. Αλλά σαφώς υπάρχει ζήτηση για όλα αυτά, ειδικά από το νεότερο κοινό. Υπάρχει ξεκάθαρα η απαίτηση για μια ενοποιημένη θεωρία των πάντων, η οποία σου δίνει τουλάχιστον την ψευδαίσθηση ότι ξαφνικά, όλα μπαίνουν στη θέση τους και όλα αρχίζουν να έχουν νόημα. Υπάρχει ξεκάθαρα μια απαίτηση για έναν ουτοπισμό του τύπου «Σκέψου Μεγάλα», ακόμα κι αν αυτός είναι, στην πράξη, ένας εντυπωσιακά ανόητος ουτοπισμός, που ισχυρίζεται πολλά χωρίς ιδιαίτερη και ουσιαστική σκέψη.
Οι φιλελεύθεροι δεν μπορούν να το ανταγωνιστούν αυτό, και κατά την άποψή μου, δεν πρέπει να προσπαθήσουν να το κάνουν. Θα μπορούσατε να βάλετε μερικά πλαστικά αγκάθια σε μια αλεπού, αλλά ακόμη κι έτσι, θα παρέμενε ένας πολύ μη πειστικός σκαντζόχοιρος. Και όμως, υπάρχουν κάποια πράγματα που θα πρέπει να μάθουμε από τους σκαντζόχοιρους, γιατί τουλάχιστον στις νεότερες γενιές, οι σκαντζόχοιροι κερδίζουν ξεκάθαρα. Το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να απομακρυνθούμε από μια μη φιλόδοξη «κακόμοιρη νοοτροπία» και να προχωρήσουμε πέρα από τις παραδοσιακές μας ζώνες άνεσης.
--
Ο Kristian Niemietz είναι επικεφαλής πολιτικής οικονομίας στο Institute of Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 24 Ιουνίου 2022 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
