Του Julian Adorney
Ένα περίφημο απόφθεγμα που [μάλλον εσφαλμένα αν και εκφράζει τον πυρήνα της σκέψης του] αποδίδεται στον Φρεντερίκ Μπαστιά λέει πως «αν δεν περνούν τα σύνορα τα αγαθά, τα περάσουν οι στρατιώτες».
Ο Μπαστιά υποστήριξε ότι το ελεύθερο εμπόριο μεταξύ των χωρών έχει τη δυνατότητα να μειώσει τις διεθνείς συγκρούσεις καθώς το εμπόριο σφυρηλατεί δεσμούς μεταξύ των εθνών και δίνει σε κάθε χώρα κίνητρα να αποφύγει τον πόλεμο με τους εμπορικούς της εταίρους. Αν κάθε χώρα ήταν μια οικονομική νησίδα, τότε η απουσία των θετικών σχέσεων που δημιουργεί το εμπόριο θα άφηνε περισσότερο χώρο για συγκρούσεις. Διακόσια χρόνια μετά τον Μπαστιά, οι φιλελεύθεροι τοποθετούν αυτή την ιδέα στο επίκεντρο των πεποιθήσεών τους. Δυστυχώς, δεν συμβαίνει αυτό με όλους. Όπως όμως καταδεικνύουν πρόσφατες έρευνες, τα ιστορικά δεδομένα επιβεβαιώνουν αυτόν τον περίφημο ισχυρισμό.
Εμπόριο ή λεηλασία
Στο άρθρο του με τίτλο “Peace through Trade or Free Trade?”, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Τέξας στο Ώστιν Patrick J. McDonald έλεγξε εμπειρικώς αν τα μεγαλύτερα επίπεδα προστατευτισμού σε μια χώρα (δασμοί, ποσοστώσεις κλπ) αυξάνουν την πιθανότητα διεθνούς σύγκρουσης στη χώρα αυτή. Χρησιμοποίησε ένα εργαλείο που ονομάζεται “δυάδες” για να αναλύσει τις διεθνείς σχέσεις κάθε χώρας από το 1960 έως το 2000. Μια δυάδα είναι η σχέση μεταξύ μίας χώρας και μίας άλλης: οι γαλλογερμανικές σχέσεις είναι μια δυάδα, οι γερμανορωσικές σχέσεις μια άλλη, οι γαλλοαυστραλιανές σχέσεις μια τρίτη. Ο Μακντόναλντ διαίρεσε περαιτέρω αυτή τη διάκριση σε δυάδες-έτη - οι γαλλογερμανικές σχέσεις το 1965 είναι μια δυάδα-έτος, οι γαλλοαυστραλιανές σχέσεις το 1973 μια δεύτερη, και ούτω καθεξής.
Χρησιμοποιώντας αυτές τις δυάδες-έτη, ο Μακντόναλντ ανέλυσε τη συμπεριφορά κάθε χώρας στον κόσμο κατά τα προηγούμενα 40 έτη. Η ανάλυσή του κατέδειξε έναν αρνητικό συσχετισμό μεταξύ του ελεύθερου εμπορίου και των συγκρούσεων. Όσο πιο ελεύθερα διεξάγει εμπόριο μια χώρα, τόσο λιγότεροι είναι οι πόλεμοι στους οποίους εμπλέκεται. Οι χώρες που διεξάγουν ελεύθερο εμπόριο είναι λιγότερο πιθανό να εισβάλουν σε άλλες χώρες καθώς και υποστούν εισβολή οι ίδιες.
Το βέλος της αιτιότητας
Αυτό το πόρισμα βεβαίως θα μπορούσε να προκύπτει από μια σύγχυση του συσχετισμού και της αιτιότητας. Ίσως οι χώρες που διεξάγουν ελεύθερο εμπόριο να εμπλέκονται σε συγκρούσεις λιγότερο συχνά για κάποιον άλλο λόγο, όπως για το ότι τείνουν επίσης να είναι και πιο δημοκρατικές. Οι δημοκρατικές χώρες πολεμούν λιγότερο συχνά από τις αυτοκρατορίες. Ο Μακντόναλντ όμως έλεγξε αυτές τις παραμέτρους. Η εξέταση της πολιτικής δομής μιας χώρας είναι σημαντική, καθώς οι δημοκρατίες τείνουν να πολεμούν λιγότερο απ' ό,τι τα αυταρχικά καθεστώτα.
Ακόμη, ο Μακντόναλντ έλεγξε την οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας, καθώς οι χώρες που βρίσκονται σε ύφεση είναι πιθανότερο να διεξάγουν πόλεμο απ' ό,τι όσες γνωρίζουν ανάπτυξη, συχνά για να εκτρέψουν την προσοχή των ανθρώπων από τα οικονομικά τους προβλήματα. Ο Μακντόναλντ έλεγξε επίσης παράγοντες όπως η γεωγραφική εγγύτητα: είναι ευκολότερο η Γερμανία και η Γαλλία να πολεμήσουν μεταξύ τους απ' ό,τι οι ΗΠΑ και η Κίνα, καθώς τα στρατεύματα της πρώτης δυάδας χρειάζεται απλώς να διασχίσουν ένα κοινό σύνορο.
Το συμπέρασμα της ανάλυσης του Μακντόναλντ είναι πως ο προστατευτισμός μπορεί όντως να οδηγήσει σε σύγκρουση. Ο Μακντόναλντ βρήκε ότι μια χώρα στο κατώτατο 10% του προστατευτισμού (δηλαδή μια χώρα λιγότερο προστατευτική από το 90% των υπολοίπων χωρών) είναι 70% λιγότερο πιθανό να εμπλακεί σε κάποια νέα σύγκρουση (είτε ως εισβολέας, είτε ως στόχος) απ' ό,τι μια χώρα στο ανώτατο 10% του προστατευτισμού.
Προστατευτισμός και πόλεμος
Γιατί ο προστατευτισμός οδηγεί στη σύγκρουση, και γιατί το ελεύθερο εμπόριο συμβάλλει στην πρόληψή της; Οι απαντήσεις, μολονότι γνωστές στους κλασικούς φιλελεύθερους, αξίζει να αναφερθούν.
Πρώτον, το εμπόριο δημιουργεί διεθνή καλή θέληση. Αν οι Κινέζοι και οι Αμερικανοί επιχειρηματίες συναλάσσονται μεταξύ τους σε τακτική βάση, τότε και οι δύο πλευρές ωφελούνται. Και το αμοιβαίο όφελος προδιαθέτει τους ανθρώπους να αναζητούν τα καλά στοιχεία στους εταίρους τους. Για δεκαετίες, οι Αμερικανοί έβλεπαν την Κίνα ως μια μυστηριώδη χώρα με παράξενες, μέχρι και εχθρικές αξίες. Κατά τον 21ο όμως αιώνα το εμπόριο μεταξύ των δύο χωρών έχει αυξηθεί σημαντικά, και πλέον γνωριζόμαστε λίγο καλύτερα. Οι Κινέζοι έφηβοι που κρατούν iPod μοιάζουν για παράδειγμα με τους Αμερικανούς εφήβους. Δεν είναι ιδιαίτερα μυστηριώδεις. Ομοίως οι Κινέζοι κατανοούν τη δημοκρατία και τον αμερικανικό καταναλωτισμό περισσότερο απ' ό,τι άλλοτε. Οι δύο χώρες μπορεί να μη βρίσκουν κάποια αλληλοκάλυψη μεταξύ των αξιών τους, αλλά τουλάχιστον το εμπόριο μας βοήθησε να καταλαβαινόμαστε.
Το εμπόριο μας κάνει να βλέπουμε τους εταίρους μας ως ανθρώπους. Και είναι δυσκολότερο να κηρύξει κανείς πόλεμο εναντίον των ανθρώπινων εμπορικών του εταίρων απ' ό,τι με μία χώρα που βλέπει μόνο ως ένα κομμάτι χαρτί σε έναν χάρτη.
Δεύτερον, το εμπόριο δίνει στις χώρες οικονομικά κίνητρα για να αποφύγουν τον πόλεμο. Αν η χώρα Χ πουλά τον καλύτερο χάλυβά της στη χώρα Υ, και οι επιχειρηματίες της αποκομίζουν σημαντικά κέρδη από αυτή τη συναλλαγή, τότε οι επιχειρηματίες και από τις δύο πλευρές θα αντιτάσσονται στον πόλεμο. Αυτό μάλιστα συνέβη με τη Γερμανία και τη Γαλλία λίγο πριν τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Γερμανία πουλούσε χάλυβα στη Γαλλία, και οι Γερμανοί επιχειρηματίες διαφωνούσαν έντονα με τον πόλεμο. Κατέληξαν να τον υποστηρίξουν απρόθυμα μόνο όταν οι Γερμανοί υπουργοί τους διαβεβαίωσαν ότι θα διαρκέσει μόνο για λίγους μήνες. Η γερμανική βιομηχανία χάλυβα είχε ένα ισχυρό κίνητρο να αντιτάσσεται στον πόλεμο και αν η κατάσταση είχε εξελιχθεί κάπως διαφορετικά - ή αν η γερμανική κυβέρνηση έβλεπε λίγο πιο ρεαλιστικά το χρονοδιάγραμμα του πολέμου - αυτό το κίνητρο μπορεί και να είχε κρατήσει τη Γερμανία εκτός του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.
Τρίτον, ο προστατευτισμός προάγει την εχθρότητα. Γι' αυτό και το ελεύθερο εμπόριο και όχι απλώς το συνολικό εμπόριο (που μπορεί να συνοδεύεται από υψηλούς δασμούς και ποσοστώσεις) οδηγεί στην ειρήνη. Αν οι Ηνωμένες Πολιτείες επιβάλλουν έναν δασμό στα ιαπωνικά αυτοκίνητα, αυτός ο δασμός θα πλήξει τις ιαπωνικές επιχειρήσεις. Δημιουργεί εχθρικό κλίμα στην Ιαπωνία έναντι των ΗΠΑ. Η Ιαπωνία μάλιστα θα μπορούσε στην περίπτωση αυτή να ανταποδώσει επιβάλλοντας δασμούς επί του αμερικανικού χάλυβα, πλήττοντας τους Αμερικανούς παραγωγούς χάλυβα και εξοργίζοντας την κυβέρνησή μας, η οποία τότε θα ανταπέδιδε με έναν ακόμη δεσμό. Και οι δύο χώρες θα είχαν τώρα την αφορμή να αναμοχλεύσουν εθνικιστικά αισθήματα για να κερδίσουν υποστήριξη στο εσωτερικό. Αυτό καθιστά την κήρυξη πολέμου έναντι της άλλης χώρας ευκολότερη για τους πολίτες, αν τα πράγματα φτάσουν ως εκεί.
Στους κοινωνικο-οικονομικούς ακαδημαϊκούς κύκλους, αυτό το φαινόμενο ονομάζεται διαδικασία Ρίτσαρντσον ανταπόδοσης και επίτασης της εχθρότητας - οι ΗΠΑ πλήττουν την Ιαπωνία, η οποία ανταποδίδει, προκαλώντας την περαιτέρω ανταπόδοση των ΗΠΑ. Η ιστορία καταδεικνύει ότι η διαδικασία Ρίτσαρντσον μπορεί εύκολα να εφαρμοστεί στον προστατευτισμό. Για παράδειγμα, κατά τη δεκαετία του 1930, τα βιομηχανικά κράτη αύξησαν τους δασμούς και τους φραγμούς στο εμπόριο. Οι χώρες εγκατέλειψαν την προσέγγιση των πολυμερών διεθνών σχέσεων και έγιναν εσωστρεφείς. Αυτές οι αποφάσεις οδήγησαν στην ένταση της εχθρικότητας, που συνέβαλε στην προετοιμασία του Β' Παγκόσμιου Πολέμου.
Αυτοί οι παράγοντες βοηθούν στην κατανόηση των λόγων που το ελεύθερο εμπόριο οδηγεί στην ειρήνη, και ο προστατευτισμός οδηγεί σε περισσότερες συγκρούσεις.
Ελεύθερο εμπόριο και ειρήνη
Μια τελευταία επισήμανση: Η ανάλυση του Μακντόναλντ καταδεικνύει ότι η μετακίνηση μιας χώρας από το ανώτατο 10% του προστατευτισμού στο κατώτατο 10% μειώνει την πιθανότητα μελλοντικών συγκρούσεων κατά 70%. Ο συγγραφέας διεξήγαγε την ίδια ανάλυση ως προς τη δημοκρατία σε μια χώρα και κατέδειξε ότι η μετακίνηση μιας χώρας από το ανώτατο 10% (πολύ δημοκρατική) στο κατώτατο 10% (όχι δημοκρατική) θα μείωνε τη σύγκρουση κατά μόλις 30%.
Η δημοκρατία είναι ένας εκτεταμένα τεκμηριωμένος παράγοντας αποτροπής: Όσο δημοκρατικότερη γίνεται μια χώρα, τόσο λιγότερο πιθανό είναι να καταφύγει σε διεθνείς συγκρούσεις. Σύμφωνα με τον Μακντόναλντ όμως, η μείωση του προστατευτισμού είναι δύο φορές πιο αποτελεσματική ως προς τη μείωση των συγκρούσεων απ' ό,τι ο περαιτέρω εκδημοκρατισμός.
Εδώ στις ΗΠΑ, μιλάμε πολύ για τη διάδοση της δημοκρατίας. Εισβάλαμε στο Ιράκ για να «εξαπλώσουμε τη δημοκρατία». Ο καθηγητής του Χάρβαρντ Dov Ronen υποστήριξε σε ένα άρθρο του στους New York Times ότι “οι Ηνωμένες Πολιτείες διεξάγουν μια ιδεολογική εκστρατεία για την εξάπλωση της δημοκρατίας στον κόσμο” από το 1989. Μια από τις δικαιολογήσεις αυτής της διεθνούς μας σταυροφορίας είναι ο στόχος να κάνουμε τον κόσμο μας ασφαλέστερο.
Ίσως θα πρέπει, αντί γι' αυτό, να αφιερώσουμε λίγο περισσότερο χρόνο για την εξάπλωση του ελεύθερου εμπορίου. Αυτό θα μπορούσε όντως να οδηγήσει σε έναν ειρηνικότερο κόσμο.
* * *
Ο Julian Adorney είναι συντάκτης στο Young Voices.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 15 Οκτωβρίου 2015 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
