Της Γιάννας Σουλάκη
Πολυάριθμες επιστημονικές μελέτες τα τελευταία χρόνια επιβεβαιώνουν τον αρνητικό ρόλο που διαδραματίζει το οξειδωτικό stress, σε πολλές χρόνιες νευρολογικές παθήσεις, μεταξύ αυτών και στην Πολλαπλή Σκλήρυνση.
Για τη συμβολή του οξειδωτικού στρες στις βλάβες που προκαλεί η πάθηση στον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό των ασθενών, μίλησε στο liberal.gr o Νευρολόγος Νευροανοσολόγος και Διευθυντής του Νευρολογικού Τμήματος του Ιατρικού Παλαιού Φαλήρου, κ. Δημήτρης Παπαδόπουλος.
Ερ: Κύριε Παπαδόπουλε, πολλές επιστημονικές μελέτες τα τελευταία χρόνια συσχετίζουν το οξειδωτικό στρες με σοβαρές παθήσεις, όπως π.χ. τη νόσο του Αλτσχάιμερ, του Πάρκινσον, αλλά και την Πολλαπλή Σκλήρυνση. Στην πρόσφατη επιστημονική Διημερίδα “Γνωσιακές Διαταραχές Νευρολογικών Παθήσεων: από το Σύμπτωμα στη Νόσο” που έγινε στην Βυτίνα, η ομιλία σας επικεντρώθηκε στη σημασία της μείωσης του οξειδωτικού στρες, στους ασθενείς που πάσχουν από Πολλαπλή Σκλήρυνση. Εξηγήστε μας κατ'' αρχήν, τί είναι το οξειδωτικό στρες.
Δ.Π.: Το σύνολο των αντιδράσεων των κυττάρων του οργανισμού μας αποτελούν το μεταβολισμό μας. Κάποιες από τις αντιδράσεις αυτές έχουν σαν αποτέλεσμα την παραγωγή ουσιών με οξειδωτικές ιδιότητες, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις μπορούν να είναι βλαπτικές για τον οργανισμό. Οι περισσότερες από αυτές τις ουσίες έχουν τη μορφή ελεύθερων ριζών οξυγόνου ή αζώτου και είναι ασταθείς που σημαίνει ότι μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου θα αντιδράσουν με οποιοδήποτε συστατικό του κυττάρου βρεθεί στο περιβάλλον τους.
Έτσι, γνωρίζουμε ότι οι οξειδωτικοί παράγοντες τροποποιούν τη σύσταση των λιπιδίων, των δομικών πρωτεϊνών και ενζύμων αλλά και του ίδιου του DNA του κυττάρου με αποτέλεσμα συχνά τη δυσλειτουργία ή και το θάνατο των κυττάρων που έχουν υποστεί εκτεταμένες οξειδωτικές αλλοιώσεις. Ωστόσο, υπό φυσιολογικές συνθήκες, το κύτταρο και ο οργανισμός συνολικά διαθέτει ομοιοστατικούς μηχανισμούς οι οποίοι εξουδετερώνουν τους οξειδωτικούς παράγοντες και επιδιορθώνουν τις βλάβες που αυτοί προκαλούν στα συστατικά του κυττάρου. Υπό κάποιες όμως παθολογικές συνθήκες, όπως είναι οι χρόνιες φλεγμονές κατά τις οποίες η παραγωγή οξειδωτικών παραγόντων αυξάνεται ή η άμυνα του οργανισμού κατά της οξείδωσης αποτυγχάνει, η ισορροπία χάνεται και προκύπτει αυτό που ονομάζουμε οξειδωτικό stress.
Ερ: Πώς ακριβώς σχετίζεται η ύπαρξη του οξειδωτικού στρες με την Πολλαπλή Σκλήρυνση;
Δ.Π.: Όπως πολύ σωστά αναφέρατε προηγουμένως, τα τελευταία χρόνια πολυάριθμα επιστημονικά δεδομένα υποστηρίζουν τον παθογενετικό ρόλο του οξειδωτικού stress σε πολλές χρόνιες νευρολογικές παθήσεις. Η πολλαπλή σκλήρυνση είναι μια από τις παθήσεις αυτές για τις οποίες διαθέτουμε πολλαπλές ενδείξεις για τη σημαντική συμβολή του οξειδωτικού stress στην βλάβη που προκαλεί η πάθηση στον εγκέφαλο και το νωτιαίο μυελό των ασθενών. Μελέτες σε εγκεφαλικούς ιστούς από ασθενείς με τη νόσο έχουν καταδείξει, με ειδικούς δείκτες τους οποίους διαθέτουμε, εκτεταμένες οξειδωτικές αλλοιώσεις σε όλα τα συστατικά του κυττάρου και σε όλα τα είδη κυττάρων του νευρικού συστήματος σε σύγκριση με τους ιστούς που προέρχονται από ανθρώπους χωρίς τη νόσο. Καταρχήν η πολλαπλή σκλήρυνση είναι μια χρόνια φλεγμονώδης πάθηση. Όταν ένας μικροοργανισμός π.χ. ένα βακτήριο εισβάλει σε ένα ιστό ξεκινάει μια φλεγμονώδης διεργασία με σκοπό την εξουδετέρωση του εισβολέα κατά την οποία ένα σημαντικό μέρος της άμυνας βασίζεται στην παραγωγή οξειδωτικών παραγόντων από διάφορα είδη φλεγμονωδών κυττάρων προκειμένου να καταστραφούν οι ξένοι οργανισμοί. Κατά τη διαδικασία αυτή βέβαια και ο ίδιος ο ιστός θα υποστεί καταστροφές από τους οξειδωτικούς παράγοντες στα δικά του κύτταρα οι οποίες αποτελούν «παράπλευρες απώλειες». Ειδικά στην πολλαπλή σκλήρυνση η οποία είναι μια αυτοάνοση πάθηση, η φλεγμονή και το οξειδωτικό stress που τη συνοδεύει στρέφεται καταρχήν εναντίον του ίδιου του εγκεφάλου και μάλιστα χωρίς να παρουσιάζει τάση για ολοκλήρωση ή λύση αλλά αντίθετα είναι μια διαδικασία χρόνια και υποτροπιάζουσα.
Επιπλέον, πρόσφατα παρατηρήθηκε ότι στους εγκεφάλους των ασθενών με πολλαπλή σκλήρυνση αθροίζεται σίδηρος, ο οποίος έχει την ιδιότητα να αντιδρά με διάφορα είδη οξειδωτικών παραγόντων και να ενισχύει την καταστροφική τους δράση. Θα άξιζε ίσως να σημειωθεί ότι το κάπνισμα στους ασθενείς με πολλαπλή σκλήρυνση έχει αναγνωριστεί τα τελευταία έτη τόσο ως προδιαθεσιακός παράγοντας για να παρουσιάσει κανείς τη νόσο αλλά και ως παράγοντας που οδηγεί σε γρηγορότερη επιδείνωση στους ήδη πάσχοντες. Η επιβαρυντική αυτή επίδραση του καπνίσματος φαίνεται να οφείλεται στους πολυάριθμους οξειδωτικούς παράγοντες που σχηματίζονται κατά την καύση του καπνού. Το οξειδωτικό stress λοιπόν στην πολλαπλή σκλήρυνση φαίνεται να είναι από τους σημαντικούς μηχανισμούς που διαμεσολαβούν στην καταστροφή των ιστών, η οποία τελικά μεταφράζεται σε νευρολογικά συμπτώματα και εξελισσόμενη αναπηρία.
Ερ: Πώς τίθεται η διάγνωση; Υπάρχουν τρόποι να αποφύγει κανείς αυτή την κατάσταση;
Δ.Π.: Το σύνηθες είναι κάποιος σχετικά νέος άνθρωπος να επισκεφθεί νευρολόγο με κάποια ενόχληση η οποία θα μπορούσε να αποτελεί περισσότερο ή λιγότερο τυπική εκδήλωση πολλαπλής σκλήρυνσης, όπως ένα επώδυνο θάμβος της όρασης ή αντίληψη των αντικειμένων ως διπλά (διπλωπία), ένα παρατεταμένο μούδιασμα σε κάποιο μέρος του σώματος ή και μείωση της μυϊκής ισχύος σε ένα ή περισσότερα άκρα. Επειδή η πολλαπλή σκλήρυνση χαρακτηρίζεται από πολλαπλές φλεγμονώδεις βλάβες στον εγκέφαλο ή και το μυελό των ασθενών, ο νευρολόγος θα αναζητήσει σημάδια πολλαπλής προσβολής του νευρικού συστήματος με την νευρολογική εξέταση. Στη διάγνωση βοηθούν αρκετά τα προτεινόμενα διαγνωστικά κριτήρια της πολλαπλής σκλήρυνσης (κριτήρια MacDonald) τα οποία ουσιαστικά προϋποθέτουν ότι για να γίνει διάγνωση θα πρέπει να υπάρχουν τα δύο βασικά χαρακτηριστικά της νόσου: οι πολλαπλές εστίες και η ασύγχρονη προσβολή του νευρικού συστήματος, δηλαδή ότι όλες οι βλάβες δεν συνέβησαν ταυτόχρονα αλλά σε διαφορετικούς χρόνους. Εδώ κεντρικό ρόλο έχουν η μαγνητική τομογραφία του εγκεφάλου και μυελού, και συχνά ο έλεγχος του εγκεφαλονωτιαίου υγρού και άλλος αιματολογικός έλεγχος προκειμένου να αναζητηθούν ενδείξεις πολυεστιακής και ασύγχρονης προσβολής και φυσικά να αποκλειστούν άλλες παθήσεις που μοιάζουν με την πολλαπλή σκλήρυνση.
Δυστυχώς, τα ακριβή αίτια της πολλαπλής σκλήρυνσης δεν έχουν ακόμη ξεκαθαριστεί. Σύμφωνα με μελέτες γενετικής επιδημιολογίας και μοριακής γενετικής φαίνεται ότι η πιθανότητα εμφάνισης της νόσου καθορίζεται από την αλληλεπίδραση γενετικών παραγόντων (δηλαδή κάποιων γονιδίων) με κάποιους περιβαλλοντικούς προδιαθεσιακούς παράγοντες. Κανένας παράγοντας δεν ασκεί από μόνος του ισχυρή επίδραση στην πιθανότητα εμφάνισης της νόσου, που σημαίνει ότι είτε απαιτείται συνδυασμός παραγόντων ή ότι αγνοούμε καθοριστικότερους παράγοντες. Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες οι οποίοι έχουν τεκμηριωμένα αναγνωριστεί είναι η έλλειψη της βιταμίνης D, η λοίμωξη από τον ιό ο οποίος είναι υπεύθυνος και για τη λοιμώδη μονοπυρήνωση (ιός Epstein-Barr), το κάπνισμα και τα χαμηλά επίπεδα ηλιοφάνειας. Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες δεν είναι εύκολα τροποποιήσιμοι και δεν έχει τεκμηριωθεί αν και σε ποια δοσολογία και για ποιο χρονικό διάστημα η προληπτική χορήγηση βιταμίνης D κατά την παιδική και εφηβική ηλικία θα μπορούσε να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης της νόσου. Επί του παρόντος λοιπόν δεν υπάρχει τρόπος να προλάβει κανείς την εμφάνιση της νόσου.
Ερ: Υπάρχουν φαρμακευτικές θεραπείες που στοχεύουν στη μείωση του οξειδωτικού στρες, αν ναι πώς χορηγούνται και πως μπορεί να ωφεληθεί ο ασθενής από αυτές;
Δ.Π.: Με βάση την πληθώρα των αποτελεσμάτων που υποστήριζαν το ρόλο του οξειδωτικού stress στην καταστροφή των ιστών στην πολλαπλή σκλήρυνση ξεκίνησαν προσπάθειες για την ανεύρεση ενός φαρμακευτικού παράγοντα που θα μπορούσε να ενισχύσει τις ενδογενείς άμυνες του οργανισμού κατά της οξείδωσης. Τέτοια φαρμακευτική ουσία ήταν ο φουμαρικός διμεθυλεστέρας ο οποίος βρέθηκε να έχει εκτός από αντιοξειδωτική και αντιφλεγμονώδη δράση.
Από το Φεβρουάριο του 2014 που πήρε έγκριση από τον Ευρωπαϊκό οργανισμό φαρμάκων για την αντιμετώπιση της υποτροπιάζουσας μορφής της πολλαπλής σκλήρυνσης είναι η μόνη διαθέσιμη αγωγή της οποίας ο μηχανισμός δράσης αφορά την αύξηση της άμυνας του οργανισμού έναντι στο οξειδωτικό stress. Η υποτροπιάζουσα μορφή αφορά στο 80% των ασθενών στους οποίους η νόσος κάνει την εμφάνισή της με εξάρσεις νευρολογικών σημείων και συμπτωμάτων (ώσεων) τα οποία εξελίσσονται σε διάρκεια ημερών και στη συνέχεια αποδράμουν σε διάρκεια εβδομάδων σε άλλοτε άλλο βαθμό (υποτροπές). Ο φουμαρικός διμεθυλεστέρας κυκλοφορεί σε μορφή χαπιού το οποίο λαμβάνεται δύο φορές ημερησίως.
Οι βασικές μελέτες του φαρμάκου βάσει των οποίων πήρε την έγκρισή του αλλά και άλλες μελέτες οι οποίες παρέχουν μακροχρόνια δεδομένα έδειξαν σημαντική και σταθερή στο χρόνο αποτελεσματικότητα αναφορικά τόσο με την αντιφλεγμονώδη του δράση όσο και με το ρόλο του στην προστασία των κυττάρων ενάντια στο οξειδωτικό stress. Οι ασθενείς υπό αγωγή με φουμαρικό διμεθυλεστέρα παρουσίασαν εντυπωσιακά μειωμένη πιθανότητα εμφάνισης υποτροπών και εμφάνισης νέων εστιών στη μαγνητική τομογραφία τα οποία συνιστούν ενδείξεις αποτελεσματικού ελέγχου στην φλεγμονώδη δραστηριότητα της νόσου. Ενώ η νευροπροστατευτική δράση του η οποία βασίζεται στην ενίσχυση της ενδογενούς άμυνας κατά του οξειδωτικού stress προκύπτει από τον μακροχρόνια μειωμένο κίνδυνο εξέλιξης της αναπηρίας στους ασθενείς που έλαβαν φουμαρικό διμεθυλεστέρα.
Ερ: Οι θεραπείες για τη μείωση του οξειδωτικού στρες θεραπεύουν μόνο τα συμπτώματα ή έχουν μακροχρόνια επίδραση στον οργανισμό;
Δ.Π.: Οι δύο βασικοί άξονες στη θεραπευτική αντιμετώπιση της πολλαπλής σκλήρυνσης είναι η αντιμετώπιση των συμπτωμάτων π.χ. πόνος, σπαστικότητα, ακράτεια, εύκολη κόπωση (συμπτωματική θεραπεία) με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και η τροποποίηση της πορείας της νόσου (νοσοτροποποιητική θεραπεία). Οι νοσοτροποποιητικές θεραπείες έχουν ως στόχο τους την πρόληψη της εμφάνισης νέων υποτροπών και την μακροχρόνια πρόληψη της εξέλιξης της αναπηρίας. Οι ασθενείς με πολλαπλή σκλήρυνση παρουσιάζουν απώλεια νευρικών κυττάρων με ρυθμό πολλαπλάσιο αυτού του γενικού πληθυσμού ως αποτέλεσμα των παθολογικών διεργασιών της νόσου. Αυτή η απώλεια νευρικών κυττάρων γίνεται εμφανής ως απώλεια εγκεφαλικού όγκου ή εγκεφαλική ατροφία, την εξέλιξη της οποίας μπορεί να παρακολουθήσει κανείς με διαδοχικές μαγνητικές τομογραφίες. Γνωρίζουμε ότι η εξέλιξη της εγκεφαλικής ατροφίας αποτελεί ισχυρό προγνωστικό παράγοντα μακροχρόνιας εξέλιξης της αναπηρίας με την έννοια ότι οι ασθενείς με μεγαλύτερη απώλεια εγκεφαλικού όγκου ανά έτος αναμένεται να έχουν ταχεία επιδείνωση της αναπηρίας. Ο φουμαρικός διμεθυλεστέρας ανήκει στις νοσοτροποποιητικές θεραπείες με αποδεδειγμένη νευροπροστατευτική δράση δεδομένου ότι ασθενείς οι οποίοι σε μελέτη διάρκειας έξι ετών έλαβαν το φάρμακο παρουσίασαν τον ίδιο ρυθμό απώλειας εγκεφαλικού όγκου και κατά συνέπεια απώλειας νευρικών κυττάρων με το γενικό πληθυσμό. Συνεπώς, η ενίσχυση των ενδογενών μηχανισμών ενάντια στο οξειδωτικό stress, φαίνεται να αποτελεί αξιόπιστο θεραπευτικό στόχο με ευεργετική επίδραση στο μακροχρόνιο έλεγχο της νόσου.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
