Το 1821 μαζί με την υπόλοιπη Ελλάδα, επαναστάτησε και η Κρήτη. Η επανάσταση αυτή κράτησε μέχρι το 1823, οπότε και κατεστάλη με την ενίσχυση των Οθωμανών από τους Αυγυπτίους, Ένα από τα δραματικά γεγονότα της περιόδου αυτής ήταν η καταστροφή του Οροπεδίου Λασιθίου το 1823, που δημιούργησε τις προϋποθέσεις για σημαντικά γεγονότα διεθνούς γεωστρατηγικής εκμετάλλευσης, που συνέβησαν μερικά χρόνια αργότερα κατά τη Μάχη του Λασιθίου που έλαβε χώρα από 3 έως 13 Ιουνίου του 1867. Σε ανάμνηση της ιστορικής αυτής Μάχης, η Κρητική Συμπολιτεία μετονόμασε τη Διοικητική περιφέρεια από Σητείας σε «Λασιθίου». Έτσι μέχρι σήμερα ο Νομός Λασιθίου είναι ο μόνος Νομός της Κρήτης που δεν φέρει το όνομα της πρωτεύουσάς του.
Τα σημαντικά αυτά γεγονότα παρέμειναν εν πολλοίς στη σκοτεινή πλευρά των παραλειπόμενων της Ελληνικής Ιστορίας, που όμως πρέπει να φωτιστούν επαρκώς ώστε από τη μελέτη τους είναι δυνατόν να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα για το παρόν και το μέλλον της Ανατολικής Μεσογείου.
Η εξιστόρηση των γεγονότων. Ο Αντώνης και ο Μανώλης
Ο Σουλτάνος Μαχμούτ ο Β΄ από την Κωνσταντινούπολη, μετά την καταστροφή της στρατιάς του Δράμαλη το 1822 στα Δερβενάκια, κάλεσε τον αντιβασιλέα (χεδίβη) της Αιγύπτου Μωχάμετ Αλί να συμβάλει στρατιωτικά στην καταστολή της επανάστασης των Ελλήνων σε Κρήτη και Μωριά. Σε αντάλλαγμα για την στρατιωτική αυτή βοήθεια, πρόσφερε την διοικητική και φορολογική υπαγωγή του Μωριά και της Κρήτης στην Αίγυπτο.
Ο Αιγυπτιακός στρατός είχε οργανωθεί κατά τα Ευρωπαϊκά πρότυπα από τον Γάλλο συνταγματάρχη Ντε Σεβέ που αλλαξοπίστησε και έγινε γνωστός ως Σουλεϊμάν Μπέης. Αρχηστράτηγος του Αιγυπτιακού στρατεύματος από την εφηβική του ηλικία ήταν ο Ιμπραήμ, που αναφέρεται ότι ήταν γενίτσαρος και είχε γεννηθεί στο χωριό Nusratli (σήμερα Νικηφόρος) της Δράμας από χριστιανή μητέρα και είχε μάλλον υιοθετηθεί από τον Μωχάμετ Αλί όταν παντρεύτηκε τη μητέρα του. Ο Ιμπραήμ αναφέρεται στη διεθνή βιβλιογραφία ως Kavalali Ibrahim Pasa, ότι δηλαδή καταγόταν από την Καβάλα.
Όπως προαναφέρθηκε, τον χειμώνα του 1823 καταλήφθηκε από το τουρκοαιγυπτιακό στράτευμα το Οροπέδιο Λασιθίου. Ο ντόπιος πληθυσμός σφαγιάστηκε και πολλοί νέοι πουλήθηκαν σαν σκλάβοι. Μεταξύ αυτών ήταν ο Αντώνης και ο Μανώλης, παιδιά του παπα-Φραγκιού από το χωριό Ψυχρό. Οι δύο αυτοί νέοι, έμελλε να πρωταγωνιστήσουν σε σημαντικά γεγονότα της Ελληνικής Ιστορίας.
Ο Αντώνης αναφέρεται ιστορικά ότι απελευθερώθηκε από σκλάβος στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια φιλοξενήθηκε στο ίδρυμα του Αλέξανδρου Στούρτσα στην Οδησσό της Τσαρικής Ρωσίας. Εκεί σπούδασε και με τη βοήθεια της οικογένειας Στούρτσα απέκτησε σημαντική περιουσία την οποία σχεδόν στο σύνολό της την διέθεσε σε κοινωφελή έργα στην Ελλάδα. Είναι ο Αντώνιος Παπαδάκης, μέγας Ευεργέτης του Εθνικού και καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Κατά την Κρητική επανάσταση του 1866-68 ήταν ο βασικός χρηματοδότης των επαναστατημένων Κρητών, συγκεντρώνοντας και στέλνοντας όπλα και λοιπά εφόδια στην Κρήτη και ειδικότερα στο Οροπέδιο Λασιθίου.
Ο αδελφός του Μανώλης εξισλαμίστηκε φέροντας το όνομα Ισμαήλ και ακολούθησε στρατιωτική καριέρα στον Αιγυπτιακό στρατό. Οκτώ χρόνια αργότερα το έτος 1831 αναφέρεται ότι σαν νεαρός αξιωματικός ήταν ο υπασπιστής του Ιμπραήμ Πασά κατά την εκστρατεία του στη Συρία. Έφτασε το βαθμό του Φερίκ στον Αιγυπτιακό στρατό που σημαίνει Σωματάρχης και αντιστοιχεί στο βαθμό του υποστράτηγου. Κατά την Κρητική Επανάσταση του 1866-68 ήταν ο Ισμαήλ Φερίκ Πασά, αρχηγός του Αιγυπτιακού στρατεύματος που στάλθηκε στην Κρήτη για να καταστείλει την Κρητική Επανάσταση.
Από την μελέτη και ανάλυση των γεγονότων, προκύπτουν αποχρώσες ενδείξεις ότι ο Ισμαήλ Φερίκ Πασά ήταν σε μυστική συνεννόηση με τον αδελφό του Αντώνιο Παπαδάκη σε ένα ευρύτερο σχεδιασμό απελευθέρωσης της Κρήτης από τον Οθωμανικό ζυγό. Οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής, όπως Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Πρωσία και Ηνωμένες Πολιτείες ως ανερχόμενη Δύναμη, είχαν παίξει το ρόλο τους στη διεθνή γεωστρατηγική εκμετάλλευση της κρητικής Επανάστασης, για τα δικά τους συμφέροντα.
Ο Ιμπραήμ Πασά στην Ελλάδα
Στις αρχές του 1824 ο προπομπός του Αιγυπτιακού στόλου φτάνει στην Κρήτη και αγκυροβολεί στους κόλπους στα βόρεια του Λασιθίου. Από εκεί τον Μάιο ξεκινά την επίθεση στην Κάσο που απέχει μόνο 40 μίλια από τη Σητεία. Η κύρια ναυτική Δύναμη των Αιγυπτίων για την ανακατάληψη του Μωριά ξεκίνησε τον Ιούλιο του 1824 από την Αλεξάνδρεια και κατέληξε διασκορπισμένος, λόγω θαλασσοταραχής αλλά και του φόβου των Ελληνικών πυρπολικών, να ναυλοχεί στην Αλικαρνασσό, τη Ρόδο και την Κρήτη.
Σχεδόν ένα χρόνο μετά την καταστροφή της Κάσου και αφού είχαν εγκατασταθεί Αιγυπτιακές φρουρές στις πόλεις της Κρήτης, ξεκινάει ο Ιμπραήμ τον Φεβρουάριο του 1825 την αποβατική ενέργεια στη Μεθώνη, για την κατάληψη της Πελοποννήσου και του Μεσολογγίου.
Μετά την ναυμαχία στο Ναυαρίνο τον Οκτώβριο του 1827 και την καταστροφή του Αιγυπτιακού στόλου από την κοινή στρατιωτική ενέργεια Άγγλων, Γάλλων και Ρώσων, ο Ιμπραήμ Πασά αποχωρεί από την Πελοπόννησο. Παραμένει όμως ο έλεγχος της Κρήτης από τους Αιγυπτίους μέχρι το 1841.
Η δυναμική επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων στο Ναυαρίνο, πείθει την πολιτική Ηγεσία της Αιγύπτου, ότι έχει αποφασιστεί πλέον από τις πολιτικές ελίτ της Ευρώπης η διάλυση της παραπαίουσας Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έτσι αποφασίζεται η εκστρατεία για την κατάληψη της Συρίας το έτος 1831. Ο Ιμπραήμ Πασά ηγείται του Αιγυπτιακού στρατεύματος που καταλαμβάνει τη Συρία και συνεχίζει την προέλασή του προς την Μικρά Ασία όπου και πάλι κατανικά τα Οθωμανικά στρατεύματα. Συνεχίζει την προέλαση με σκοπό να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη και να καταλύσει οριστικά την Οθωμανική αυτοκρατορία. Η προέλαση των Αιγυπτίων παρεμποδίστηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις που είχαν άλλα σχέδια για το διαμελισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Τα παραλειπόμενα της Ιστορίας
Όπως προαναφέρθηκε, στην εκστρατεία στη Συρία υπασπιστής του Ιμπραήμ ήταν ο εξισλαμισμένος Μανώλης, ως νεαρός αξιωματικός με το όνομα Ισμαήλ. Αργότερα έλαβε τον στρατιωτικό βαθμό του Φερίκ (Σωματάρχη) και έκτοτε αναφέρεται ως Ισμαήλ Φερίκ Πασά. Η σχέση εμπιστοσύνης που είχε αναπτυχθεί μεταξύ του Ισμαήλ Φερίκ Πασά και την οικογένεια του Ιμπραήμ επιβεβαιώθηκε επί αντιβασιλείας του Ισμαήλ του Μεγαλοπρεπή, γνωστού στη διεθνή βιβλιογραφία ως Ismail the Magnificent, υιού του Ιμπραήμ, κατά την Κρητική επανάσταση του 1866-68.
Ο Ισμαήλ Φερίκ Πασά, έμμεσα μέσω του ανιψιού του Αντώνη Καμπάνη, βοήθησε στην εκπαιδευτική αναβάθμιση στην Κρήτη, αλλά επίσης όπως αναφέρεται σε βιβλία της εποχής, προσέφερε οικονομική ενίσχυση στους επαναστατημένους Κρήτες.
Ο Αντώνης Παπαδάκης, αδελφός του Ισμαήλ Φερίκ Πασά, αναφέρεται ότι ενώ είχε πουληθεί ως σκλάβος κατόρθωσε μάλλον να δραπετεύσει από την Κωνσταντινούπολη και να φτάσει στην Οδησσό. Στην πραγματικότητα είναι πιθανότερο να ωφελήθηκε από τον «μηχανισμό» εξαγοράς Ελλήνων σκλάβων από τα σκλαβοπάζαρα της Κωνσταντινούπολης που είχαν εγκαταστήσει τα αδέλφια Καποδίστρια, ο Ιωάννης, ο Αυγουστίνος και ο Βιάρος, σε συνεργασία με τον οικογενειακό φίλο και συνεργάτη τους Αλέξανδρο Στούρτζα. Αυτό επεξηγεί την αμέριστη οικονομική και πολιτική υποστήριξη που είχε ο Αντώνης ώστε να εξελιχθεί σε Κεντρικό Τραπεζίτη και Μέγα Ευεργέτη στην Ελεύθερη Ελλάδα.
Στην απογραφή της περιουσίας του Αντώνη Παπαδάκη, περιλαμβάνεται αφενός μία επιστολή του αδελφού του Ισμαήλ Φερίκ Πασά που τον καλούσε να συναντηθούν. Επίσης περιγράφεται και ένα δακτυλίδι με διαμάντι σε μέγεθος φουντουκιού που ήταν το δώρο του Ισμαήλ προς τον Αντώνη κατά την συνάντησή τους λίγο πριν την Κρητική επανάσταση του 1866-68. Η έλλειψη άλλων ιστορικών αναφορών για την συνάντηση των δύο αδελφών, επιβεβαιώνει την προσπάθεια διατήρησης του «Απορρήτου» κυρίως του σκοπού για τον οποίο πραγματοποιήθηκε αυτή η συνάντηση.
Ο Αντώνης Καμπάνης, ανιψιός του Ισμαήλ Φερίκ Πασά με την υποστήριξη του θείου του έκανε μεγάλη περιουσία στην Αίγυπτο. Μεταξύ άλλων ήταν διαχειριστής περιουσίας της Ιεράς Μονής του Σινά στην Αίγυπτο. Με τα χρήματα που συγκέντρωσε ίδρυσε το Καμπάνιο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα στο Οροπέδιο Λασιθίου.
Σχετικά με τη Μάχη του Λασιθίου που έλαβε χώρα από 3 έως 13 Ιουνίου του 1867 σύμφωνα με το Γρηγοριανό ημερολόγιο που ισχύει σήμερα, καθιερώθηκε να εορτάζεται την τελευταία Κυριακή του Μαΐου, εκ παραδρομής σε εφαρμογή του παλιού Ιουλιανού ημερολογίου. Η λάθος χρονολόγηση της Μάχης οδήγησε στην αδυναμία μελέτης του χρονισμού και της αλληλεπίδρασης με γεγονότα διεθνούς επιπέδου που οδήγησαν τις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής να καθορίσουν την πολιτική τους για την Κρήτη και ευρύτερα για την Ανατολική Μεσόγειο, συμπεριλαμβανόμενης της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής..
Στη Μάχη αυτή, ενώ φαινομενικά τα δύο αδέλφια Αντώνης και Ισμαήλ πολεμούσαν σε διαφορετικά στρατόπεδα, στην πραγματικότητα συμμετείχαν σε ένα διεθνές σχεδιασμό για την αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού, όπου όμως οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής υποστήριζαν τα δικά τους συμφέροντα. Συγκεκριμένα στη βιβλιογραφία της εποχής αναφέρεται ότι «έβαλαν το χέρι τους» η Ρωσία, η Αγγλία, η Γαλλία η Πρωσία, καθώς και οι αναπτυσσόμενες σε ισχύ Ηνωμένες Πολιτείες. Το Βασίλειο της Ελλάδας, η Υψηλή Πύλη και η αντιβασιλεία της Αιγύπτου ήταν οι τοπικοί «παίκτες» στις εξελίξεις.
Με βάση την δραματική ιστορία των δύο αδελφών, η συγγραφέας Ρέα Γαλανάκη συνέγραψε το μνημειώδες έργο «Ισμαήλ Φερίκ Πασάς, αγκάθι στην καρδια» που βραβεύτηκε και συμπεριλήφθηκε από την UNESCO το έτος 1994 στη «Συλλογή αντιπροσωπευτικών έργων της UNESCO».
Τα διεθνή «παιχνίδια» των Μεγάλων Δυνάμεων παίζονταν στην πλάτη των ηρωικών αγωνιστών που πολεμούσαν για την ελευθερία στο πεδίο της μάχης. Η Μάχη του Λασιθίου ονομάστηκε «Γιγαντομαχία», διότι 5.000 περίπου Έλληνες μαχητές αντιμετώπισαν ένα οργανωμένο στράτευμα 28.000 ανδρών και όπως δείχνουν τα στοιχεία, στο διάστημα των δέκα ημερών που διήρκεσε η Μάχη το διέλυσαν τουλάχιστον δύο φορές και θα νικούσαν αν είχαν μία έστω βασική εφοδιαστική υποστήριξη.
Επισημαίνεται ότι σε αντίθεση με την Κρητική Συμπολιτεία που σε αναγνώριση της αξίας της Μάχης του Λασιθίου μετονόμασε την Διοικητική Περιφέρεια Σητείας σε «Λασιθίου» (σήμερα Νομός Λασιθίου), μετά την ένωση της Κρήτης με την υπόλοιπη ελεύθερη Ελλάδα η αξία και η ιστορική μνήμη για τη Μάχη του Λασιθίου ατόνησαν για περισσότερο από ένα αιώνα.
Την ιστορική μελέτη - ανάλυση με τίτλο «Μια Γιγαντομαχία με διεθνή γεωστρατηγική εκμετάλλευση» θα παρουσιάσει ο συγγραφέας την Κυριακή 8 Αυγούστου στα πλαίσια τετραήμερου Συνεδρίου που οργανώνει το ΚΕΝΤΡΟ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ με τη συνδρομή της Περιφέρειας Κρήτης, τον Δήμο Οροπεδίου Λασιθίου, καθώς και Πολιτιστικών Συλλόγων.
(*) ο αντιπτέραρχος (Ι)ε.α. Ιωάννης Αναστασάκης είναι σύμβουλος - στρατηγικός αναλυτής συνεργαζόμενος με διεθνή Ινστιτούτα, καθώς επίσης και μελετητής – αναλυτής της ιστορικής μνήμης.
