(Φωτ.: 01/09/2007 - Αρκτική. Ο γενικός γραμματέας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, Ban Ki-moon (μπροστά κέντρο), περπατά στο στρώμα πάγου στην Αρκτική μαζί με επιστήμονες από το «Lance».
Του Ιπποκράτη Δασκαλάκη*
Ενίοτε οι άνθρωποι (δικαιολογημένα), αλλά και οι ηγεσίες (αδικαιολόγητα), βυθισμένοι στα προβλήματα της καθημερινότητος, αδυνατούν να σχηματίσουν μια ευρύτερη εικόνα των εξελίξεων που είναι απαραίτητη στην κατανόηση των διεθνών σχέσεων και στη χάραξη μακροπρόθεσμης στρατηγικής. Ακόμη δυσκολότερα μπορούν να αντιληφθούν τις διεθνείς τάσεις που δημιουργούνται και συνήθως τις συνειδητοποιούν όταν οι ισορροπίες έχουν διαταραχθεί ανεπανόρθωτα και οι εξελίξεις έχουν ήδη δρομολογηθεί.
Νομοτελειακά νέες δυνάμεις προβάλλουν και νέες περιοχές αποκτούν στρατηγικό ενδιαφέρον, εκτοπίζοντας ιστορικές τοποθεσίες και αυτοκρατορίες και πυροδοτούν νέους ανταγωνισμούς. Μια τέτοια περιοχή είναι και η Αρκτική, δηλαδή η περιοχή γύρω από τον βόρειο πόλο, στον αντίποδα της Ανταρκτικής. Περιλαμβάνει τα βόρεια τμήματα της Αλάσκας (ΗΠΑ), του Καναδά, της Ρωσίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας, της Φινλανδίας, της Ισλανδίας, της Γροιλανδίας (Δανία) και όλο το θαλάσσιο χώρο τον αποκαλούμενο Αρκτικό Ωκεανό ή Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό.
Οι προαναφερθείσες χώρες έχουν δημιουργήσει το Arctic Council, ένα forum με σκοπό την ενίσχυση της συνεργασίας, το συντονισμό και την κοινή δράση σε θέματα αειφόρου ανάπτυξης και περιβαλλοντολογικής προστασίας. Στο Arctic Council, πλέον των προαναφερθέντων μονίμων κρατών μελών και τοπικών κοινοτήτων, συμμετέχει και η Ευρωπαϊκή Ένωση και ενδιαφερόμενες άλλες χώρες, όπως η μακρινή Τουρκία.
Χαρτογράφηση
Το μεγαλύτερο μέρος της Αρκτικής είναι θάλασσα καλυμμένη από πάγους που περιβάλλεται από παγωμένο έδαφος χωρίς δένδρα και η ανθρώπινη παρουσία είναι περιορισμένη. Η Αρκτική είναι πολύ ευαίσθητη στις αλλαγές κλίματος, γι' αυτό και θεωρείται από τους επιστήμονες ως σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης των συνεπειών των κλιματολογικών και περιβαλλοντολογικών μεταβολών του. Τα τελευταία χρόνια, το συνεχιζόμενο λιώσιμο των πάγων που καθιστά τον Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό σταδιακά προσπελάσιμο στις θαλάσσιες μεταφορές αλλά και η ανακάλυψη σημαντικών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων έχουν αναβαθμίσει τη στρατηγική αξία της περιοχής.
Δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι η Αρκτική αποτελεί το βόρειο σύνορο της ευρασιατικής ενδοχώρας της θεωρίας του Mackinder (Heartland), η κατοχή της οποίας αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την κυριαρχία επί της Ευρασίας και τελικά αυτού του ίδιου του πλανήτη. Αντίστοιχα σημαντική η αξία της Αρκτικής και ως αναπόσπαστο μέρος της βορείου περιμέτρου (Rimland), της προσέγγισης του Spykman, που περιορίζει και ελέγχει την Ευρασία. Δηλαδή, σε αμφότερες τις κλασσικές και αλληλοσυμπληρούμενες στρατηγικές προσεγγίσεις, η αξία της Αρκτικής είναι προφανής και η σχετική παραμέληση της υπήρξε αποτέλεσμα μόνο των περιορισμών των διαθέσιμων τότε μέσων.
Σήμερα, οι στρατιωτικές δυνάμεις των ΗΠΑ, της Ρωσίας και δευτερευόντως του Καναδά, Νορβηγίας και Δανίας προσπαθούν –τηρουμένων των αναλογιών– να προβάλλουν την παρουσία και ισχύ τους στην περιοχή.
Διευκολύνσεις και οφέλη
Αναμφισβήτητα η αναμενόμενη πύκνωση των θαλασσίων δρομολογίων και κυρίως των εργασιών εκμετάλλευσης υποθαλασσίων κοιτασμάτων θα αυξήσει και την παρουσία στρατιωτικών δυνάμεων και λιμενικών περιπολιών. Ζωτική σημασίας θα είναι η ύπαρξη λιμενικών διευκολύνσεων που θα επιτρέπουν την υποστήριξη όλων αυτών των διακινουμένων σκαφών, εφοδίων και εγκαταστάσεων. Η μείωση της απόστασης μεταξύ Κίνας και Ευρώπης, κατά το 1/3 της διαδρομής, θα επιφέρει παγκόσμια ενίσχυση του εμπορίου. Επίσης, τεράστια κέρδη θα αποκομίσουν και οι ναυτιλιακές εταιρείες που έγκαιρα θα δρομολογήσουν πλοία νέας τεχνολογίας εκμεταλλευόμενες τις νέες διαδρομές και συμμορφούμενες με τους περιβαλλοντικούς περιορισμούς και δεσμεύσεις ασφαλείας που σταδιακά επιβάλλονται για τη χρήση των πολικών δρομολογίων.
Η αναμενόμενη εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων θα απαιτήσει και τη δημιουργία τεράστιων υποδομών σε θάλασσα αλλά και την εγγύς ξηρά. Αντίστοιχα θα αναπτυχθούν νέοι αγωγοί διέλευσης ενέργειας, σε ξηρά και θάλασσα, περιορίζοντας σε τελική ανάλυση την ενεργειακή εξάρτηση με αμοιβαίο όφελος παραγωγού και καταναλωτή. Μια παρόμοια ενεργειακή εξέλιξη θα επιτρέψει την τροφοδοσία των ενεργειακά διψασμένων χωρών της Ασίας, είτε μέσω αγωγών που θα διασχίζουν τη Σιβηρία, είτε με τη χρήση πλωτών μέσων που θα χρησιμοποιούν τις βόρειες θαλάσσιες διαδρομές. Ιδιαίτερα κερδισμένες χώρες προβάλουν η Ρωσία, ο Καναδάς και δευτερευόντως οι ασιατικοί αποδέκτες της ενέργειας. Ευελπιστούμε ότι η οικολογική ευαισθησία της περιοχής και η καθυστέρηση της εκμετάλλευσης της θα επιτρέψουν την εφαρμογή αυστηρότερων περιβαλλοντολογικών περιορισμών και αποτελεσματικότερων μέτρων προστασίας από μια περισσότερο ευαισθητοποιημένη διεθνή κοινωνία.
Οριοθετήσεις και διεκδικήσεις
Αναπόφευκτα, λοιπόν, τα συνορεύοντα κράτη (ΗΠΑ, Καναδάς, Ρωσία, Δανία και Νορβηγία) εποφθαλμιούν τον έλεγχο των θαλασσίων ζωνών συγκοινωνιών και της πλούσιας σε ενεργειακούς πόρους περιοχής. Στην κατεύθυνση αυτή προβαίνουν σε ενίσχυση των θέσεων τους μέσω διεκδικήσεων, διακηρύξεων, απόκτησης ικανοτήτων, δημιουργίας επενδύσεων και προβολής ισχύος, ευελπιστώντας μελλοντικά να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους. Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής ενισχύουν την αξία της Αρκτικής και παράλληλα δημιουργούν εστίες τριβών και αντικρουόμενων συμφερόντων. Εκτιμάται όμως ότι ο ενδεχόμενος κίνδυνος μιας σύγκρουσης με επίκεντρο την Αρκτική έχει υπερπροβληθεί. Το μεγαλύτερο μέρος των θαλασσίων περιοχών είναι ήδη οριοθετημένο μεταξύ των παρακτίων κρατών και τα ζητήματα της διεκδικούμενης υφαλοκρηπίδος δρομολογούνται για επίλυση μέσω των διεθνών οργάνων βάση της Διεθνούς Συνθήκης για το Δίκαιο της Θάλασσας.
Μια μελλοντική δικαστική απόφαση για την τύχη της διαφιλονικούμενης υποθαλάσσιας οροσειράς Lomonosov Ridge μάλλον θα αποτελέσει άλλον ένα δικαστικό συμβιβασμό αντικρουόμενων κρατικών θέσεων και προσπάθεια μερικής ικανοποίησης όλων των μερών. Άλλωστε η μεγιστοποίηση των κερδών των ανταγωνιζομένων κρατών στην περιοχή δεν εστιάζεται στην κατοχή μεγαλυτέρων εκτάσεων, αλλά στην πρόκληση δημιουργίας τεραστίων υποδομών και αντίστοιχων επενδύσεων υψηλής τεχνολογίας και αναγκαίων κεφαλαίων για την υπέρβαση των δυσμενών μορφολογικών και περιβαλλοντολογικών συνθηκών. Η συνεργασία Δύσεως και Ρωσίας στην Αρκτική είναι επιβεβλημένη και αναπόφευκτη αρκεί να παραμεριστούν επικίνδυνες πολιτικές, εθνικιστικές λαϊκίστικες ακροβασίες και μεταφορά διμερών προβλημάτων και ανταγωνισμών από άλλες περιοχές.
* Ο κ. Ιπποκράτης Δασκαλάκης είναι υποστράτηγος (εα), πτυχιούχος του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Παντείου Πανεπιστημίου και κάτοχος μεταπτυχιακού στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Είναι μέλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛΙΣΜΕ) και συνεργάτης του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ).
