Το καθεστώς Ερντογάν αντλεί ισχύ και διεθνείς αλληλεξαρτήσεις από τις συμμαχίες του στην Αφρική, γεγονός που το κρατά ακόμη ισχυρό στο εσωτερικό και στις διεθνείς σχέσεις της χώρας.
Οι στρατηγιστές της Άγκυρας σωστά εκτίμησαν ότι το άνοιγμα της Τουρκίας στην Αφρική θα ήταν πολλαπλασιαστής ισχύος στην ενίσχυση του ρόλου της Τουρκίας ως σημαντικής περιφερειακής δύναμης.
Από τον Ευρασιανισμό στον Αφρο-Ευρασιανισμό
Οι λόγοι για την μετατροπή της Τουρκίας από Ευρασιατική δύναμη σε Αφρο-Ευρασιατική δύναμη είναι κυρίως τρείς.
Ο πρώτος λόγος αφορά το σύνθετο πλαίσιο στρατηγικών πρώτων υλών, εμπορίου, αγοράς και «παράτυπων χρηματοπιστωτικών διευκολύνσεων» (κομψή απόδοση του κακόηχου «ξέπλυμα χρήματος») που προσφέρει η Αφρική και που καθιστούν την Τουρκία παίκτη στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, εξασφαλίζοντας στην Άγκυρα διεθνείς αλληλεξαρτήσεις, οικονομική και διεθνοπολιτική ισχύ (κυρίως μέσω των εταιρικών συμμετοχών και του ελέγχου σε πολύτιμες γαίες, χρυσό και υλικά για παραγωγή πυρηνικής ενέργειας).
Ο δεύτερος λόγος είναι ιδεολογικός γιατί δίνεται η ευκαιρία στην Τουρκία να καλλιεργήσει ένα προφίλ και να προσεταιριστεί λαούς που έχουν ανάγκη να πιστέψουν το τουρκικό αφήγημα του κοινωνικού Ισλάμ της δικαιοσύνης και ανάπτυξης (σε αντιδιαστολή του Ισλάμ των ελίτ και της τρομοκρατίας).
Ο τρίτος λόγος αφορά τον σκληρό πυρήνα της διεθνούς πολιτικής, διότι η Αφρική δίνει την δυνατότητα στην Τουρκία να επεκτείνει δραματικά το δίκτυο των μυστικών της υπηρεσιών, να αυξήσει κάθετα την στρατιωτική και διπλωματική της επιρροή και μέσω των υπόγειων σχέσεων με τρομοκρατικά δίκτυα και πειρατικές ομάδες να είναι διαρκώς χρήσιμη σε «φίλους» και ενοχλητική σε «αντιπάλους».
Η Τουρκική παρουσία στην Αφρική
Παρακολουθώ την τουρκική διείσδυση στην Αφρική από το 2007, έχοντας συγκεντρώσει χιλιάδες έγγραφα, ντοκουμέντα και στοιχεία για την δράση της Άγκυρας σε πολλά κράτη της Βόρειας και Υποσαχάριας Αφρικής.
Τοποθετεί ανθρώπους της σε θέσεις κλειδιά, προωθεί τουρκικές εταιρικές συμμετοχές σε κρίσιμα εξορυκτικά και κατασκευαστικά projects, ασκεί έντονη στρατιωτική και ανθρωπιστική διπλωματία, ενισχύει τη φυσική της παρουσία στην περιοχή και μέσω της νομιμοποίησης και διεθνοποίησης παράτυπων τουρκικών δικτύων προσπαθεί να έχει μερίδια ελέγχου σε εμπόριο, λιμάνια, χρηματοπιστωτικές συναλλαγές, πολύτιμους λίθους και μέταλλα, και φυσικά στην πειρατεία και την Ισλαμική τρομοκρατία.
Επίσημα, από το 2010 ως σήμερα, σχεδόν πενταπλασίασε την διπλωματική της παρουσία σε μια σειρά Αφρικανικών κρατών και ομοίως αύξησε τον όγκο των εμπορικών της συναλλαγών με την περιοχή, πραγματοποιώντας σημαντικές εξαγωγές προϊόντων και τεχνολογίας στην Αφρικανική ήπειρο.
Ιδιαίτερης σημασίας είναι η εξαγωγή ολοκληρωμένων, τουρκικής κατασκευής, προϊόντων τεχνολογίας σε Αφρικανικά κράτη. Όταν συζητούμε, για παράδειγμα, επιβολή εμπάργκο αμυντικής τεχνολογίας και προϊόντων από ευρωπαϊκά και αμερικανικά κράτη προς την Τουρκία, ξεχνάμε ότι η Τουρκία συμπαράγει στην ουσία προϊόντα με ευρωπαϊκή και αμερικανική τεχνολογία, τα οποία στη συνέχεια εξάγει σε αγορές που θα είχαν ενδεχομένως πρόβλημα να το κάνουν απευθείας τα ευρωπαϊκά και τα αμερικανικά κράτη, φέρνοντας στις εταιρείες παραγγελίες, κέρδη και θέσεις εργασίας, που ευθέως αντανακλούν στα χρηματιστήρια και στους πολιτικούς συσχετισμούς Ευρώπης και Αμερικής.
Όπως για παράδειγμα, ο συνδυασμός ελέγχου που έχει πετύχει η Τουρκία στην Υποσαχάρια Αφρική, ανάμεσα στην εξόρυξη πολύτιμων γαιών - κρίσιμων στην παγκόσμια παραγωγή ηλεκτρονικών μικροκυκλωμάτων και μπαταριών λιθίου – και της ικανότητας διαφόρων ανταρτικών-τρομοκρατικών-πειρατικών ομάδων να προκαλούν αρρυθμίες στο ρυθμό παραγωγής και λειτουργίας των ορυχείων και όχι μόνο, την καθιστά αναντικατάστατο διαμεσολαβητή (σημαντικό το know-how που αποκόμισε από την δράση και τις πρακτικές του ΡΚΚ στη Νοτιοανατολική Τουρκία).
Μια πρόσφατη εμπειρία τουρκικής διαμεσολάβησης στην Ανατολική Αφρική είχε η χώρα μας και τα ναυτιλιακά μας συμφέροντα, όταν χρειάστηκε να προστρέξουμε στη βοήθεια της τουρκικής πρεσβείας στο Τζιμπουτί για την απελευθέρωση ελληνικού πληρώματος που κρατούνταν στην χώρα. Η επιρροή της Τουρκίας σε κέντρα εξουσίας στην Αφρική ευθέως επηρεάζει τα ναυτιλιακά μας συμφέροντα με έντονη παρουσία σε αφρικανικά λιμάνια, γεγονός που περιορίζει τις επιλογές της δικής μας αντίδρασης στα όσα πειρατικά πράττει η Τουρκία εναντίον μας στην Ανατολική Μεσόγειο.
Ο γεωπολιτικός ρόλος της Άγκυρας στην Αφρική
Πολλές μεγάλες και μεσαίας ισχύος δυνάμεις ερίζουν για μερίδια ελέγχου στη Βόρεια και Υποσαχάρια Αφρική. Η Τουρκία δεν βρέθηκε τυχαία εκεί και σίγουρα δεν βρίσκεται μόνη της.
Συστηματικά η Τουρκία επεδίωξε και πέτυχε σημαντική παρουσία στη Σομαλία, το Σουδάν, στη Λιβύη, στο Νίγηρα και σε μικρότερο και πιο καλυμμένο βαθμό σε κάποια κράτη της Δυτικής Αφρικής.
Στρατηγικοί αντίπαλοι της Άγκυρας στην περιοχή είναι ανοιχτά η Γαλλία και τα ΗΑΕ και σε μικρότερο βαθμό η Αίγυπτος και το Ισραήλ.
Η έντονη εμπλοκή της Γαλλίας στην Ανατολική Μεσόγειο έφερε την Τουρκία πιο κοντά στη Κεντρική και Δυτική Αφρική, χώρο που θεωρεί δική του σφαίρα επιρροής το Παρίσι. Όσο έντονη θα είναι η Γαλλική παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο, τόσο έντονη θα είναι η τουρκική πίεση στο Δυτικό Σαχέλ. Και σίγουρα, όπως προείπα, η Άγκυρα δεν είναι μόνη της σε αυτό το παιχνίδι ισχύος…
Πρόσφατα, το πραξικόπημα στο Σουδάν σηματοδότησε μια ήττα για την Τουρκία στην Ανατολική Αφρική. Αντίστοιχα, με το πραξικόπημα στο Μάλι θα λέγαμε ότι κέρδισε μια παρτίδα η Άγκυρα απέναντι στο Παρίσι. Το παιχνίδι αυτό θα έχει πολύ ενδιαφέρον και μέλλον.
Με την έντονη παρουσία της στη Σομαλία, η Τουρκία εξασφαλίζει σχετικό έλεγχο στην Ερυθρά Θάλασσα γεγονός που προκαλεί ευθέως τα συμφέροντα της Αιγύπτου, του Ισραήλ, των ΗΑΕ και της Σαουδικής Αραβίας. Άρα, η αφρικανική στρατηγική της Τουρκίας ουσιαστικά λειτουργεί ως ελβετικός σουγιάς στη Μεσανατολική στρατηγική της. Ενδεχομένως η παρουσία της Τουρκίας στη Σομαλία να είναι πολλαπλά χρήσιμη για Δυτικά και Ασιατικά κράτη που δεν βλέπουν με καλό μάτι την δραστηριότητα της Κίνας στην Ανατολική Αφρική.
Κονσερβοποιημένη ανάλυση
Το πλέγμα των συμφερόντων στην Αφρική είναι τόσο περίπλοκο, που είναι πραγματικά θαυμαστός ο τρόπος με τον οποίο έχει καταφέρει να ισορροπεί και να εκμεταλλεύεται τις καταστάσεις ως τώρα η Άγκυρα.
Παίζεται ένα σημαντικό παιχνίδι ισχύος, με την Τουρκία να έχει ενδιαφέρουσες επιδώσεις που μεταγγίζουν ισχύ στο καθεστώς Ερντογάν.
Στην Ελλάδα, δυστυχώς, κάνουμε μια πολύ επιφανειακή εκτίμηση της τουρκικής ισχύος. Εν μέρει φταίει η κονσερβοποιημένη αντίληψη που έχουμε στις γεωστρατηγικές μας αναλύσεις. Εν μέρει, πάλι, ευθύνεται η σπουδή μας να κρύβουμε τα προβλήματα κάτω από το χαλί.
Το θέμα είναι ότι η τουρκική παρουσία στην Αφρική πρέπει να μας ενδιαφέρει γιατί μας επηρεάζει. Δεν είναι μόνο το Τουρκο-λιβυκό μνημόνιο και οι θαλάσσιες ζώνες.
Είναι κυρίως ότι η Τουρκία μπορεί έμμεσα να ελέγχει τα ελληνικά συμφέροντα, από και προς την Αφρική και την Ασία, καθώς και τις συμμαχίες μας στην Ανατολική Μεσόγειο, περιορίζοντας παράλληλα τις δικές μας επιλογές απέναντί της.
*Ο Βασίλης Κοψαχείλης είναι Διεθνολόγος
