Πενήντα χρόνια μετά την Κυπριακή τραγωδία που συνεχίζει ακόμη και σήμερα να αποτελεί ανοικτή πληγή για τον Ελληνισμό αλλά και για την διεθνή νομιμότητα, σειρά ντοκουμέντων που έρχονται στο φως αποκαλύπτουν τον καθοριστικά αρνητικό ρόλο της τότε αμερικανικής κυβέρνησης και ειδικά του Χ. Κίσινγκερ.
Είτε δια της ανοχής είτε δια της σιωπής είτε άλλοτε και δια της σιωπηλής ενθάρρυνσης, οι Αμερικανοί διαδραμάτισαν δραματικό ρόλο στη μη αποτροπή του πραξικοπήματος του Ιωαννίδη εναντίον του Μακαρίου, στην ανοχή στην τουρκική εισβολή και στην ολοκλήρωση της καταστροφής με την απουσία κάθε προσπάθειας ώστε να αποτραπεί και η δεύτερη εισβολή που οδήγησε στην κατοχή του 37 % της Κύπρου από την Τουρκία. Εξάλλου, ήταν ο ίδιος ο Χ. Κίσινγκερ που δήλωνε στον πρόεδρο Φορντ στις 10 Αυγούστου 1974 ότι η κατοχή του 1/3 της Κύπρου από την Τουρκία δεν αποτελεί πρόβλημα για τις ΗΠΑ.
Όλα αυτά τα χρόνια έχει υπάρξει μεγάλη συζήτηση για τον ρόλο των Υπηρεσιών Πληροφοριών των ΗΠΑ (CIA, DIA και άλλες υπηρεσίες) των πρεσβειών σε Αθήνα, Άγκυρα και Λευκωσία και των διπλωματών που χειρίζονταν το Κυπριακό στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ. Η έκθεση Μπόγιατ του τότε επικεφαλής της διεύθυνσης Κύπρου στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ υπήρξε ένα δριμύ κατηγορώ και προσωπικά εναντίον του Χ. Κίσινγκερ αλλά και των Υπηρεσιών πληροφοριών καθώς και του πρεσβευτή στην Αθήνα Χ. Τάσκα…
Στην Ουάσιγκτον εκτός από την πολύ εσπευσμένη έκθεση των γεγονότων και του τρόπου αντίδρασης της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής με το γνωστό ως «Νεκροψία» κείμενο (CYPRUS COUP POST MORTEM-Memorandum From the Director of the Bureau of Intelligence and Research (Hyland) to Secretary of State Kissinger) με ημερομηνία 10 Σεπτεμβρίου 1974, η κρίση της Κύπρου αποτέλεσε case study για την απόδοση των Αμερικανικών Υπηρεσιών Πληροφοριών (Intelligence Community) σε συνθήκες κρίσης. Οι ίδιοι οι Αμερικανοί στην Έκθεση αυτή τον Ιανουάριο του 1975, με αποδέκτη τον τοτε Διοικητή της CIA Γουίλιαμ Κόλμπυ παραδέχονται τις τεράστιες αδυναμίες και σοβαρές αστοχίες του συστήματος συλλογής, αξιολόγησης και αξιοποίησης πληροφοριών και κυρίως την αδυναμία και πιθανότατα την απροθυμία του Στέιτ Ντιπάρτμεντ και του επικεφαλής του Χ. Κίσινγκερ, για λήψη πολιτικών αποφάσεων και αξιοποίηση των πληροφοριών στην χάραξη πολιτικής και για παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να είχαν αλλάξει τον ρου των γεγονότων.
Είναι ένα ακομη ντοκουμέντο που στοιχειώνει τις ΗΠΑ για τις ευθύνες της στην Κυπριακή τραγωδία:
171. Study Prepared by the Intelligence Community Staff for Director of Central Intelligence Colby1
USIB–D–15.2/127
Washington, January 1975.
Κύρια πορίσματα
Η αποτίμηση των επιδόσεων
1. Όπως οι περισσότερες διεθνείς κρίσεις, η κυπριακή κρίση του 1974 συνίστατο σε μια σειρά αλληλένδετων γεγονότων, καθένα από τα οποία, διαδοχικά, παρουσίαζε νέα προβλήματα για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής των ΗΠΑ και έθετε νέες προκλήσεις στην κοινότητα πληροφοριών των ΗΠΑ. Θεωρούμενο, όπως είναι εδώ, ως μια δοκιμασία τόσο της οξυδέρκειας των αναλυτών πληροφοριών όσο και της εφευρετικότητας των συλλεκτών πληροφοριών, η καταγραφή των επιδόσεων της κοινότητας κατά τη διάρκεια της υπόθεσης της Κύπρου πρέπει να κριθεί ως ένα μείγμα πλεονεκτημάτων και αδυναμιών:
—Υπήρξαν μια σειρά από παραδειγματικές επιτυχίες [21/2 γραμμές μη αποχαρακτηρισμένες] και κάποιες προφητικές εκκλήσεις από αναλυτές (συμπεριλαμβανομένης της προειδοποίησης τους για την τουρκική εισβολή στην Κύπρο).
—Υπήρχαν όμως και κάποιες αξιοσημείωτες ελλείψεις. Με βάση ένα μόνο [λιγότερο από 1 γραμμή που δεν αποχαρακτηρίστηκε] οι αναλυτές στις αρχές Ιουλίου, παρά την προηγούμενη ανησυχία τους, μετέφεραν την εντύπωση στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής ότι οι εξελίξεις είχαν λάβει αναστολή: ο Ιωαννίδης, θεωρούσαν, είχε πλέον αποφασίσει να μην κινηθεί εναντίον του Μακαρίου, τουλάχιστον προς το παρόν. Και, αργότερα, μετά την τουρκική απόβαση, οι αναλυτές εκτίμησαν λανθασμένα τις φιλοδοξίες της Άγκυρας στο νησί, πείστηκαν ότι η κρίση είχε τελειώσει και έτσι έδωσαν ελάχιστη προσοχή στην πιθανότητα ότι οι τουρκικές δυνάμεις θα μπορούσαν σύντομα να κινηθούν για άλλη μια φορά.
Υπήρξε μια «περιφερειακή» αναλυτική επιτυχία που πρέπει να αναφερθεί ρητά: μια εκτίμηση του ρόλου που ήταν πιθανό να παίξουν οι Σοβιετικοί στην κρίση, η οποία στη συνέχεια αποδείχθηκε απολύτως υγιής. Όσο ήσυχο και μη δραματικό κι αν ήταν, το συγκεκριμένο επίτευγμα ήταν σημαντικό και εντυπωσιακό.
Η αναλυτική πτυχή
2. Σε τελική ανάλυση, οι Πληροφορίες (intelligence) θα κριθούν στο πλαίσιο της ικανότητάς τους να παρέχουν στον καταναλωτή προκαταρκτικές αξιολογήσεις. Η ικανότητα της Κοινότητας να παρέχει στους καταναλωτές της τις ειδήσεις μετά το ξέσπασμα μιας κρίσης είναι ευρέως αναγνωρισμένη (και λίγο πολύ θεωρείται δεδομένη). Αυτό που τόσο συχνά αμφισβητείται είναι η ικανότητα της Κοινότητας να προειδοποιεί για τις επερχόμενες κρίσεις. Και ήταν εδώ, πάλι, στην Κύπρο [Σελίδα 581], όπου οι αναλυτικές επιδόσεις της κοινότητας υπολείπονταν αρκετά του στόχου, συγκεκριμένα η αποτυχία της τον Ιούλιο να εκτιμήσει την πιθανότητα ενός πραξικοπήματος υπό την αιγίδα της Ελλάδας εναντίον του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου (το περιστατικό που επιτάχυνε ολόκληρη την κρίση).
3. Όπως συνέβη και κατά την περίοδο πριν από την επίθεση των Αράβων στο Ισραήλ τον Οκτώβριο του 1973, αυτή η αδυναμία πρόβλεψης κρίσιμων γεγονότων – ενόψει των αυξανόμενων αποδείξεων για το αντίθετο – φαίνεται να στηρίζεται εν μέρει σε μια παλιά και οικεία αναλυτική προκατάληψη: την ίσως υποσυνείδητη πεποίθηση (και ελπίδα) ότι, τελικά, η λογική και ο ορθολογισμός θα επικρατήσουν, ότι φαινομενικά παράλογες κινήσεις (η αραβική επίθεση, το πραξικόπημα υπό την αιγίδα της Ελλάδας) δεν θα γίνουν από ουσιαστικά ορθολογικούς ανθρώπους.
4. Εάν αυτή η προκατάληψη επηρεάζει στην πραγματικότητα αδικαιολόγητα την σκέψη των αναλυτών , προφανώς δεν υπάρχει γρήγορη λύση. Αλλά ο εντοπισμός του προβλήματος είναι μια απαραίτητη αρχή. Την περαιτέρω ανάπτυξη τεχνικών κατάρτισης
Η προσπάθεια συλλογής (πληροφοριών)
5. Ο κύριος όγκος των πληροφοριών για την κυπριακή κρίση, ιδιαίτερα στα αρχικά της στάδια, παρασχέθηκε από ανθρώπινες πηγές.
Με μια αξιοσημείωτη εξαίρεση [21/2 γραμμές που δεν αποχαρακτηρίστηκαν] συνέβαλαν σημαντικά στην προσπάθεια συλλογής πληροφοριών κατά την περίοδο πριν από το πραξικόπημα. Οι μυστικές αναφορές [λιγότερο από 1 γραμμή που δεν αποχαρακτηρίστηκαν] σχετικά με την πιθανότητα τουρκικής εισβολής στην Κύπρο ήταν επίσης πολύ καλές.
Η ποιότητα των αναφορών από τις διπλωματικές αποστολές των ΗΠΑ ήταν άνιση. Στοχαστικές, ακριβείς εκτιμήσεις ετοιμάστηκαν τις εβδομάδες πριν από το πραξικόπημα από την πρεσβεία στη Λευκωσία και ισχυρές αναφορές σχετικά με την πιθανότητα τουρκικής απόβασης στην Κύπρο στάλθηκαν τόσο από την πρεσβεία όσο και από το DAO στην Άγκυρα.
Αλλά η αναφορά από την πρεσβεία στην Αθήνα, ειδικά κατά την περίοδο πριν από το πραξικόπημα, ήταν αδύναμη. Υποβάθμισε αρκετά σταθερά την πιθανότητα σοβαρών προβλημάτων στην Κύπρο, ακόμη και ενόψει των επανειλημμένων εκφράσεων μεγάλης ανησυχίας από τη Λευκωσία και την Ουάσιγκτον.
6. Η ανάλυση της κρίσης μπορεί επίσης να έχει πληγεί ως αποτέλεσμα της μη διαθεσιμότητας ορισμένων βασικών κατηγοριών πληροφοριών, ιδίως εκείνων που συνδέονται με ιδιωτικές συνομιλίες μεταξύ των υπευθύνων χάραξης πολιτικής των ΗΠΑ και των εκπροσώπων τους επί τόπου και μεταξύ αυτών των υπευθύνων χάραξης πολιτικής και ορισμένων εντολέων στην διαμάχη(στην κριση). Επειδή η άγνοια τέτοιων θεμάτων θα μπορούσε να βλάψει σημαντικά την ικανότητα ανάλυσης των γεγονότων καθώς εκτυλίσσονται, σε αυτή ή σε οποιαδήποτε μελλοντική κρίση, το πρόβλημα είναι σοβαρό και πρέπει να αντιμετωπιστεί από την κοινότητα και από τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής.
7. [1 παράγραφος (8 γραμμές) μη αποχαρακτηρισμένη]
Αντιδράσεις καταναλωτών(σ.σ. των πληροφοριών)
8. Συνεντεύξεις με διάφορους καταναλωτές πληροφοριών σχετικά με την κυπριακή κρίση δείχνουν ένα βαθμό δυσαρέσκειας τόσο για την απόδοση όσο και για τις διαδικασίες της Κοινότητας των υπηρεσιών πληροφοριών. Υπήρξαν, παραδόξως, λίγα παράπονα για την αποτυχία πρόβλεψης του κυπριακού πραξικοπήματος, ίσως επειδή η ανησυχία των υπευθύνων χάραξης πολιτικής και των επιτελείων τους για την πιθανότητα πραξικοπήματος δεν φάνηκε να υποχωρεί πολύ κατά το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουλίου, παρά κάποιες διαβεβαιώσεις από την Κοινότητα.
9. Ωστόσο, υπήρξαν συγκεκριμένες καταγγελίες (άλλες νόμιμες, άλλες όχι) από αξιωματικούς του προσωπικού του NSC και του Υπουργείου Εξωτερικών σχετικά με διάφορα άλλα θέματα: την υποτιθέμενη αποτυχία της Κοινότητας να ειδοποιήσει τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής για την επικείμενη τουρκική εισβολή στην Κύπρο (μια έννοια που φαίνεται να βασίζεται στην αποτυχία των καταγγελλόντων να καταλάβουν το λεκτικο). Την πληθώρα των μηνυμάτων ΚΡΙΤΙΚΗΣ που ελήφθησαν κατά τη διάρκεια της κρίσης [λιγότερο από 1 γραμμή που δεν αποχαρακτηρίστηκε] η σημασία πολλών από τα οποία ήταν ασαφής. [11/2 γραμμές μη αποχαρακτηρισμένες] την υποτιθέμενη αποτυχία της Κοινότητας να αναδείξει σημαντικά στοιχεία (μπορεί να υπάρχει κάποια ουσία σε αυτό) και να κρατήσει τον αναγνώστη ενήμερο για τις στρατιωτικές εξελίξεις (ένας εξαιρετικά αινιγματικός ισχυρισμός που, εκ πρώτης όψεως, φαίνεται αντίθετος με τα γεγονότα). Και τον πλεονασμό των εκθέσεων κατάστασης της CIA και της DIA και τη σύγχυση που προκλήθηκε περιστασιακά όταν αυτές οι εκθέσεις φάνηκαν να διαφωνούν.
10. Ορισμένα από αυτά τα προβλήματα μπορούν να διορθωθούν, άλλα όχι. Αυτά που πιθανώς αντικατοπτρίζουν κυρίως την αδυναμία των ταλαιπωρημένων καταναλωτών να συμβαδίζουν με τις ραγδαίες εξελίξεις – πράγματι, να διαβάσουν όλες τις σχετικές εκθέσεις που εκδίδονται από την κοινότητα – μπορούν να αντιμετωπιστούν αλλά όχι να επιλυθούν. Ωστόσο, άλλες, όπως η αδυναμία γρήγορης προσοχής στα κυριότερα σημεία, μπορούν να διορθωθούν με βελτιώσεις στους μορφότυπους των εκθέσεων κατάστασης και με την έκδοση προειδοποιητικών μνημονίων από τον DCI. Και το πρόβλημα των πλεονασμών και της σύγχυσης θα μπορούσε να εξαλειφθεί με την έκδοση μιας ενιαίας έκθεσης για την κατάσταση της κοινότητας κατά τη διάρκεια μεγάλων κρίσεων (μια πρόταση που βρίσκεται τώρα υπό επεξεργασία από το προσωπικό της Κοινότητας Πληροφοριών.
Ο αντίκτυπος των Πληροφοριών στις αποφάσεις και τις δράσεις πολιτικής
11. Επισημαίνουμε, τέλος, ότι η κυπριακή κρίση παρείχε εξαιρετικά παραδείγματα του ρόλου που διαδραματίζουν οι πληροφορίες στη διαμόρφωση (και την παρεμπόδιση) αποφάσεων και δράσεων πολιτικής. Σε πέντε από τις έξι βασικές εξελίξεις πριν και κατά τη διάρκεια της κρίσης, οι πρωτοβουλίες του Στέιτ Ντιπάρτμεντ (ή η έλλειψή τους) ήταν σαφώς συνεπείς με, και πιθανώς βασίζονταν τουλάχιστον εν μέρει σε πληροφορίες.
Όταν οι μυστικές υπηρεσίες προειδοποίησαν για ολέθριες εξελίξεις (απειλές του Ιωαννίδη τον Ιούνιο εναντίον του Μακαρίου, ελληνικές απειλές για επίθεση στους Τούρκους στη Θράκη), το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ενήργησε για να τις αποτρέψει. Όταν, από την άλλη πλευρά, οι μυστικές υπηρεσίες απέτυχαν να παράσχουν ρητή προειδοποίηση (πραξικόπημα του Ιωαννίδη εναντίον του Μακαρίου, επίθεση της Τουρκίας στη Φάση ΙΙ στην Κύπρο), το Στέιτ Ντιπάρτμεντ απέτυχε να δράσει. Και η σχετικά αισιόδοξη στάση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ [σελίδα 583] απέναντι σε πιθανή σοβιετική αντίδραση στις εξελίξεις στην Κύπρο ήταν σαφώς συνεπής με τις πληροφορίες για το θέμα αυτό.
Η μόνη περίπτωση που φάνηκε να υπάρχει ασυνέπεια μεταξύ πληροφοριών και πολιτικής δράσης ήταν σε σχέση με την τουρκική εισβολή. Η προειδοποίηση των μυστικών υπηρεσιών για το γεγονός αυτό φαίνεται να ήταν ρητή, αλλά το Στέιτ Ντιπάρτμεντ προφανώς δεν ενήργησε επ' αυτού.
—Ο ακόλουθος πίνακας συνοψίζει αυτές τις συσχετίσεις:
