(φωτ. Το κτίριο του αμερικανικού Πενταγώνου. Πηγή: US Department of Defense)
Του Αλέξανδρου Δρίβα*
Αν το διεθνές σύστημα βρίσκεται σε μια μετάβαση, τότε αυτό δεν μπορεί να μην επιφέρει αλλαγές και επαναπροσδιορισμούς στη χάραξη της υψηλής στρατηγικής της δύναμης που βρίσκεται στην κορυφή της ιεραρχίας της ισχύος. Η αμερικανική εξωτερική πολιτική δεν αποδεικνύει πως διανύει μια άνευ προηγουμένου παρακμή. Αντίθετα, μεταβαίνει σε μια εποχή ωρίμανσης της αλληλεπίδρασής της με τη διεθνή κοινότητα, όπου χρειάζεται να εγκιβωτίσει κάποιους παράγοντες που μέχρι σήμερα υποτίμησε. Η ιστορία των άλλων δυνάμεων και τα διδάγματα που μπορούν να αξιοποιηθούν από τις ΗΠΑ είναι μια διάσταση η οποία δεν είχε μέχρι σήμερα τη θέση που της αρμόζει στις παραμέτρους που εξέταζαν οι Αμερικανοί ιθύνοντες για θέματα εξωτερικής πολιτικής. Η κατάσταση που αντιμετωπίζουν οι ΗΠΑ (μεταξύ άλλων δρώντων) στη Συρία είναι μια πολύ καλή ευκαιρία προκειμένου να επανεξετάσουν συμμαχίες, προκλήσεις και προβλήματα που θα λάβουν χώρα τις επόμενες δεκαετίες του 21ου αιώνα.
Χαοτική ατζέντα
Αντιμέτωπη με μια νέα πραγματικότητα, η αμερικανική εξωτερική πολιτική γίνεται ξαφνικά παγκόσμια και διατηρεί μια χαοτική ατζέντα, για έναν κόσμο που νομοτελειακά θα άλλαζε μετά την κατάρρευση της της Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ/Σοβιετική Ένωση). Οι συνεχείς πολεμικές επεμβάσεις σε Περσικό Κόλπο και πρώην Γιουγκοσλαβία απέδειξαν πως οι ΗΠΑ ήταν φυσιολογικά ανέτοιμες για να διαχειριστούν τη σταθερότητα του κόσμου. Αν αυτή η «ανωριμότητα» ήταν ορατή κατά την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα, τότε στον Ψυχρό Πόλεμο αποδείχθηκε μεγαλύτερη και καίριας σημασίας. Όπως και στο σκάκι, έτσι και στην εξωτερική πολιτική, χρειάζεται να κάνεις «θυσία» για να κατακτήσεις τη νίκη. Οι θυσίες των ΗΠΑ στον Ψυχρό Πόλεμο αφορούσαν τη στρατηγική εξωτερικής εξισορρόπησης της ΕΣΣΔ. Για να είσαι ηγεμόνας ενός πόλου, χρειάζεται να παρέχεις πολλά κίνητρα και λίγα αντικίνητρα. Η ρήση του πρώτου ΓΓ/ΝΑΤΟ Λόρδου Ismay, ότι το ΝΑΤΟ (και φυσικά για τις ΗΠΑ) δημιουργήθηκε «το keep USA in, keep USSR out and Germany down» («να κρατήσει τις ΗΠΑ μέσα στην Ευρώπη, τη Ρωσία έξω και τη Γερμανία κάτω») ήταν μια σοφή σκέψη, η οποία όμως δεν έγινε απόλυτα πράξη.
Η Γερμανία ως κράτος - μοχλός
Η Δυτ. Γερμανία και τελικά η επανενοποιημένη Γερμανία ήταν ο βασικός οικονομικός εταίρος των ΗΠΑ και, ταυτόχρονα, το ευρωπαϊκό –ηπειρωτικό– σύνορο του δυτικού κόσμου. Η Γερμανία ανοικοδομήθηκε και αναστήθηκε, στην κυριολεξία, όχι μόνο χάρη στον Αντενάουερ και στα «θαύματά του», ούτε μόνο χάρη στη γερμανική πειθαρχία. Η στήριξη των ΗΠΑ ήταν αμέριστη. Η Δυτ. Γερμανία κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και η Γερμανία μετά τη λήξη του ήταν ένα κράτος - μοχλός για τις ΗΠΑ που απολάμβανε προνόμια μιας «special relationship» εφάμιλλης των ΗΠΑ με τη Μεγάλη Βρετανία. Μια δεύτερη «θυσία» των ΗΠΑ αφορούσε το νοτιοανατολικό άκρο του ΝΑΤΟ, την Τουρκία. Η Τουρκία, προκειμένου να «επικυρώσει» τη στρατηγική της μεταφοράς βαρών από πλευράς των ΗΠΑ, επωφελήθηκε γεωπολιτικά, οικονομικά και στρατιωτικά από μια στρατηγική συνεργασία με τις ΗΠΑ, με αποτέλεσμα να θεωρεί την Ανατολική Μεσόγειο «περιοχή δικών της αρμοδιοτήτων». Τέλος, από τον Richard Nixon και μετά, η τριγωνική διπλωματία με την Κίνα θεωρήθηκε ως η κίνηση - κλειδί που έκρινε και το –μετά από 20 έτη περίπου– την έκβαση του Ψυχρού Πολέμου.
Κατάλληλες οι συμμαχίες για να κερδηθεί ο Ψυχρός πόλεμος, αλλά...
Τρεις στρατηγικές συμμαχίες, που αποδείχθηκε ότι κόστισαν αλλά και κοστίζουν στις ΗΠΑ και στην περαίωση των γεωστρατηγικών τους επιταγών. Και οι τρεις κινήσεις των ΗΠΑ ήταν οι καταλληλότερες για να κερδηθεί ο Ψυχρός Πόλεμος, αλλά όχι για να επικρατήσουν με σταθερότητα σε μια ανάδυση ενός πολυπολικού κόσμου. Ξεκινώντας αντίστροφα, η Κίνα, με τη βοήθεια του Nixon, μπήκε στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, έγινε η πυρηνική δύναμη και ηγέτιδα του Τρίτου Κόσμου, ενώ κέρδισε τον απαραίτητο χρόνο για να απογειώσει τους ρυθμούς οικονομικής της ανάπτυξης και να αποτελεί την πρώτη «υποψήφια» αναθεωρητική δύναμη της αμερικανικής υπεροχής. Η Τουρκία, εκμεταλλευόμενη την αμερικανική ανάγκη για την ύπαρξη ενός «αστυφύλακα» νότια του μαλακού υπογαστρίου της ΕΣΣΔ και, ταυτόχρονα, τη γεωγραφική της αξία που την καθιστά μια φυσική λεωφόρο προς τη Μέση Ανατολή, πολλαπλασίασε τη γεωπολιτική της αξία, σε βαθμό που από τις αρχές του 21ου αιώνα απέκτησε τις δικές της περιφερειακές φιλοδοξίες. Η Γερμανία, τηρουμένων των αναλογιών, ήταν η απόλυτα ωφελημένη χώρα από την αμερικανική δύναμη. Αν συνυπολογίσουμε ότι ευθύνεται για τους Α' και Β' Παγκόσμιους Πολέμους, η μεγάλη ηπειρωτική δύναμη της Ευρώπης, παρά τις φωνές ανθρώπων σαν του De Gaulle, τιμωρήθηκε με βελούδο και στηρίχτηκε ώστε να γίνει, μαζί με την Ιαπωνία, ο δυτικός οικονομικός πυλώνας. Σήμερα, η Γερμανία έχει δικά της όνειρα για την Ευρώπη.
Η ιστορία αποδεικνύει ότι κάτι που είναι ορθό για σήμερα, μπορεί να είναι λάθος για αύριο. Μέσα από αυτές τις αμερικανικές παρεξηγήσεις, δεν μπορεί να εξαχθεί το ότι ήταν στρατηγικά λάθη. Ένας πολύ μεγάλος ερευνητής, ο Edward Luttwak, θεωρεί πως η ευρύτητα αλλά και το βάθος της αμερικανικής ισχύος δεν έχουν ομοιότητα με παρελθοντικές μεγάλες δυνάμεις όπως η Ρωμαϊκή και η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το πρόβλημα των ΗΠΑ –κατά τον Luttwak– εντοπίζεται στις μυστικές της υπηρεσίες. Δηλαδή, στην αναγνώριση των «φίλων» και των «εχθρών». Οι αμερικανικές παρερμηνείες σε σχέση με τη Γερμανία, την Τουρκία και την Κίνα οφείλονται εν μέρει στην κακή αξιολόγηση του ιστορικού παράγοντα σε άλλες ηπείρους του κόσμου. Ο ιστορικός παράγοντας βρίσκεται στον πυρήνα της ρεαλιστικής σχολής σκέψης, μιας σχολής που στις ΗΠΑ θεωρείται «ενοχή». Από το 1874-1878, η Γερμανία θεωρεί την ευρωπαϊκή ήπειρο ως φυσική της προέκταση και οι δύο επιθετικοί πόλεμοι που διεξήγαγε είχαν ως στόχο την ηπειρωτική της ολοκλήρωση, η οποία, με τη σειρά της, θα της εξασφάλιζε έξοδο στις θάλασσες που η γεωγραφική μοίρα της τις στέρησε.
...ο ισχυρός σύμμαχος μπορεί να γίνει μετέπειτα ένας ισχυρός εχθρός
Τα μαθήματα της ευρύτερης ευρωπαϊκής ιστορίας θα μπορούσαν να θυμίσουν στις ΗΠΑ το γιατί άνθρωποι όπως ο George Canning ήταν υπέρμαχοι μιας διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι έξυπνοι άνθρωποι μαθαίνουν από τα λάθη των άλλων ανθρώπων, υποστήριζε ο Bismarck. Η σταθερότητα που εγγυάτο η Οθωμανική Αυτοκρατορία εξελίχθηκε σε μονοπώλιο ελέγχου των Στενών του Σουέζ, κάτι που έφερε τριγμούς στη μεγαλύτερη δύναμη της εποχής, τη Μ. Βρετανία. Η υπερέκταση περιφερειακών δυνάμεων, δε, συμβαδίζει με τη διατήρηση του status quo, από πλευράς της εκάστοτε δύναμης ηγεμονικής σταθερότητας. Για να διατηρηθεί ένα status quo, χρειάζονται σύμμαχοι. Σε ένα άναρχο διεθνές σύστημα, ο ισχυρός σύμμαχος μπορεί να γίνει μετέπειτα ένας ισχυρός εχθρός. Δεν πρέπει να ξεχνάμε άλλωστε πως οι δυνάμεις διεκδικούν συνέχεια μια καλύτερη θέση στην ιεραρχία του διεθνούς συστήματος.
Η Κίνα, η Γερμανία και η Τουρκία πολλαπλασίασαν την ισχύ τους, όντας κράτη - μοχλοί και μεταφορείς βαρών για τα αμερικανικά συμφέροντα. Αν οι ΗΠΑ πρέπει να θυμηθούν τους λόγους διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τότε αυτό που πρέπει να θυμηθούν για την Κίνα είναι η Ευρώπη λίγο πριν το 1914 και ο ασταθής πολυπολισμός της. Οι χώρες που έγιναν αυτοκρατορίες δεν ξεχνούν ακόμη και ως έθνη - κράτη το πώς έγιναν. Και οι τρεις αυτές χώρες θεωρούν τις περιοχές τους «δικαιωματικά δικές τους». Οι τουρκογενείς πληθυσμοί βρίσκονται από τη δυτική Κίνα, μέχρι τον Καύκασο και τα Βαλκάνια. Εθνολογικά, από τη Βόρεια Ιταλία μέχρι και τη Σκανδιναβία, οι Γερμανοί ήταν η μεγαλύτερη φυλή της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης. Αντίστοιχα, η Κίνα θεωρεί πως όλοι οι πληθυσμοί της Νότιας και Βόρειας Ανατολικής Ασίας είναι πολιτισμικά «Κινέζοι». Οι χάρτες που απεικονίζουν την Κίνα κάποιες εκατοντάδες χρόνια πριν αποτελούν ταυτόχρονα τη βάση και την έμπνευση της υψηλής στρατηγικής της Κίνας.
Οι συνέπειες της υπερβολικής γενναιοδωρίας τότε και τα νέα θετικά δείγματα γραφής σήμερα
Η ιστορία αποδεικνύει πως δεν πρέπει ούτε να υπερεκτιμάται, αλλά ούτε να υποτιμάται. Η στρατηγική εξωτερικής εξισορρόπησης των ΗΠΑ από τον Ψυχρό Πόλεμο μέχρι και τις αρχές του 210υ αιώνα υπενθυμίζει τα λάθη που πρέπει να διορθωθούν προκειμένου να άρχουν του διεθνούς συστήματος και στον 21ο αιώνα. Η ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα που αποδεικνύουν ότι το να είσαι υπερβολικά γενναιόδωρος με τις χώρες που μεταφέρουν βάρη έχει ως συνέπεια το να ακριβαίνει σε κόστος το διεθνές σύστημα τόσο που να μην μπορεί να συντηρηθεί από την κυρίαρχη δύναμη αυτού. Τα παραδείγματα αυτών των χωρών δεν είναι τυχαία. Μπορούν να συνδεθούν. Γερμανία, Τουρκία και Κίνα αποτελούν κράτη - κλειδιά για την παρουσία των ΗΠΑ στην Ευρασία, σε όποιο σημείο εκεί και αν χτυπά η καρδιά των γεωπολιτικών εξελίξεων. Ο όλο και πιο συνετός χειρισμός της έμμεσης προσέγγισης από πλευράς των ΗΠΑ είναι αυτός που αναμένουμε μέσα στον 21ο αιώνα. Νέα δείγματα γραφής έχουν ήδη κάνει την εμφάνισή τους στο πώς χειρίζονται οι ΗΠΑ τις διαμαρτυρόμενες και γεμάτες ανησυχία –από την κινεζική επιθετικότητα– χώρες της Ανατολικής Ασίας. Η συμπληρωματική συμμετοχή των ΗΠΑ στους αεροπορικούς βομβαρδισμούς της Λιβύης ήταν άλλο ένα μήνυμα μέσω πράξης.
Οι παλαιότερες παρερμηνείες ως παράδειγμα προς αποφυγή
Η αμερικανική υψηλή στρατηγική, κατά τον 21ο αιώνα, αναμένεται να γνωρίσει τον τρόπο με τον οποίο μια δύναμη μπορεί να διατηρεί την κυρίαρχη θέση της στο διεθνές σύστημα, με το λιγότερο δυνατό κόστος. Επίσης, θα συμπεριλάβει στην εξωτερική της πολιτική τον ρόλο ποιοτικών μεταβλητών, όπως είναι η ταυτότητα και η επιρροή της ιστορίας στην υψηλή στρατηγική άλλων δυνάμεων που θέλουν να αυξήσουν την επιρροή τους στο διεθνές σύστημα. Με αυτόν τον τρόπο, θα γνωρίσει καλύτερα την υφή των στρατηγικών συμμαχιών και θα αποφύγει παλαιότερες παρερμηνείες.
Η περίπλοκη κατάσταση που λαμβάνει χώρα στη Συρία, όπως αναφέρθηκε στον πρόλογο, αποτελεί μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για να δούμε τον τρόπο με τον οποίον οι ΗΠΑ θα αξιοποιήσουν την πολύπτυχη ισχύ τους. Η βρετανική ιστορία μπορεί να γίνει ένας –τρόπον τινά– σύμβουλος για τις ΗΠΑ για το πώς τελικά άλλαξαν άρδην κάποια δόγματα όπως αυτό της «Ακεραιότητας της Υψηλής Πύλης». Η ισχύς είναι το κλειδί στις διακρατικές σχέσεις και είναι το κλειδί, επειδή εξασφαλίζει επιλογές. Οι ΗΠΑ χρειάζονται σταθερότητα τόσο στην Ευρώπη, όσο και στην Ασία. Γνωρίζουν όμως ότι δεν μπορεί αυτή να λάβει χώρα, αν δεν διορθωθούν λάθη και «γεωπολιτικές υπεραξίες» που έλαβαν χώρα την εποχή του Ψυχρού Πολέμου.
* Ο κ. Αλέξανδρος Δρίβας είναι Υποψήφιος Διδάκτορας Διεθνών Σχέσεων στο Παν/μιο Πελοποννήσου - συντονιστής στο Παρατηρητήριο Ανατολικής Μεσογείου στον Τομέα Ρωσίας Ευρασίας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΤΟ.ΡΕ.ΝΕ).
