PHOTO BY David Rogers / Staff / Getty Images / Ideal Image
(Φωτ.: Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε ταυτίσει τους φορολογικούς παραδείσους με κάποια εξωτικά νησιά στα οποία μπορούν να ιδρυθούν offshore εταιρείες, όπως τα Κέιμαν, ο Μαυρίκιος, οι Βερμούδες κλπ. Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι ότι φορολογικοί παράδεισοι ή διεθνή υπεράκτια οικονομικά κέντρα υπάρχουν τόσο στην Ευρώπη, όσο και στις ΗΠΑ.)
Του Μιχάλη Διακαντώνη*
Ο απόηχος που δημιούργησε η αποκάλυψη των εγγράφων του Παναμά αναμένεται να επηρεάσει τόσο τη φήμη συγκεκριμένων πολιτικών και οικονομικών δρώντων, όσο και την οικονομική πολιτική που ασκούν ολόκληρα κράτη, επανακαθορίζοντας έτσι τις ισορροπίες ισχύος σε διεθνές επίπεδο. Ποιοι είναι, όμως, οι λιγότερο γνωστοί αλλά εξίσου σημαντικοί φορολογικοί παράδεισοι και ποιες χώρες αναμένεται να πληγούν περισσότερο απ' το κυνήγι κατά των offshore εταιρειών;
Κοκοφοίνικες στο… Λονδίνο και εξωτικές παραλίες... στη Νεβάδα!
Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε ταυτίσει τους φορολογικούς παραδείσους με κάποια εξωτικά νησιά στα οποία μπορούν να ιδρυθούν offshore εταιρείες, όπως τα Κέιμαν, ο Μαυρίκιος, οι Βερμούδες κλπ. Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι ότι φορολογικοί παράδεισοι ή διεθνή υπεράκτια οικονομικά κέντρα (International Offshore Financial Centers) –όπως είναι επισήμως γνωστά– υπάρχουν τόσο στην Ευρώπη (Ελβετία, Ολλανδία, Μονακό, Γιβραλτάρ, Λίχτενσταϊν), όσο και στις ΗΠΑ. Έχει υπολογιστεί ότι περίπου το 50% του παγκόσμιου εμπορίου περνά από «φορολογικά καταφύγια», ενώ πάνω απ' το 50% των στοιχείων ενεργητικού του τραπεζικού τομέα και το 1/3 των άμεσων ξένων επενδύσεων των μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών διέρχονται από υπεράκτια κέντρα. Το 2005, το Tax Justice Network υπολόγισε ότι φυσικά πρόσωπα διατηρούσαν πλούτο αξίας $11,5 τρισ. σε υπεράκτια κέντρα. Το ποσό αυτό ισοδυναμεί με το 25% του παγκόσμιου πλούτου και με ολόκληρο το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν των ΗΠΑ.
Ένα απ' τα μεγαλύτερα διεθνή υπεράκτια οικονομικά κέντρα είναι το Citi του Λονδίνου. Πρόκειται για μια περιοχή με πλήρη αυτοδιοικητική αυτονομία που χαίρει ειδικών προνομίων, αποτελώντας ουσιαστικά ένα ξεχωριστό κράτος, εντός της ίδιας της Βρετανίας. Το Citi λειτουργεί ως ένα υπεράκτιο χρηματοπιστωτικό κέντρο, που διαθέτει τρεις εξωχώριους «δακτυλίους»: στον πρώτο δακτύλιο βρίσκονται οι κτήσεις του Βρετανικού Στέμματος, όπως η νήσος Man (στην ιρλανδική θάλασσα) και οι νήσοι Jersey και Guernsey (στα στενά της Μάγχης). Στο δεύτερο δακτύλιο εντάσσονται τα υπερπόντια εδάφη της Βρετανίας, όπως τα Κέιμαν και οι Βερμούδες, ενώ ο τρίτος και εξωτερικός δακτύλιος περιλαμβάνει τις Μπαχάμες, το Μαυρίκιο και το Χονγκ Κονγκ, που διατηρούν άρρηκτους χρηματοπιστωτικούς δεσμούς με το Citi, διοχετεύοντας επενδυτικά κεφάλαια που επιθυμούν «κάλυψη» προς τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα του Λονδίνου.
Στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού, υπάρχουν επίσης περιοχές που λειτουργούν ως φορολογικοί παράδεισοι. Τα υψηλόβαθμα στελέχη των διεθνών χρηματοπιστωτικών οίκων καλούν πλέον τους πελάτες τους να αποσύρουν τα κεφάλαιά τους από άλλα υπεράκτια κέντρα και να τα τοποθετήσουν στις ΗΠΑ, σε μέρη όπου υπάρχουν «επικράτειες εχεμύθειας», προκειμένου να αποφύγουν τη φορολόγηση. Παραδείγματα αποτελούν το Ντέλαγουερ, το Ρίνο στη Νεβάδα, το Ουαϊόμινγκ και η Νότια Ντακότα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι οι μεγαλύτερες 500 αμερικανικές εταιρείες διατηρούν 2,4 τρισ. δολάρια σε φορολογικούς παραδείσους, με αποτέλεσμα το κράτος να χάνει περίπου 695 δισ. δολάρια σε φόρους (βλέπουμε ορισμένες αμερικανικές εταιρείες και τα αντίστοιχα χρηματικά ποσά που διαθέτουν σε υπεράκτια κέντρα στο κατωτέρω γράφημα).
Το Tax Justice Network τοποθέτησε μάλιστα τις ΗΠΑ στην τρίτη θέση παγκοσμίως το 2015, με βάση τον «δείκτη χρηματοπιστωτικής εχεμύθειας», γεγονός που δείχνει ότι η χώρα διατηρεί ένα τεράστιο υπεράκτιο οικονομικό κέντρο. Αν και οι ΗΠΑ επί προεδρίας Obama έχουν προβεί σε σημαντικές ενέργειες προκειμένου να αποκαλύψουν στοιχεία Αμερικανών πολιτών και εταιρειών που διατηρούσαν τα κεφάλαιά τους σε φορολογικούς παραδείσους του εξωτερικού, δεν έχουν δείξει την ίδια θέρμη σχετικά με την παροχή δεδομένων για εταιρείες ή πολίτες που επενδύουν εντός των ΗΠΑ. Χαρακτηριστικά σημειώνεται ότι το νέο θεσμικό πλαίσιο που έθεσε ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης - ΟΟΣΑ (Organisation for Economic Co-operation and Development - OECD) το 2014 για τη διαφάνεια των επενδύσεων υπογράφηκε από 97 χώρες, εξαιρουμένων του Μπαχρέιν, του Ναουρού, του Βανουάτου και των ΗΠΑ.
Το διεθνές οικονομικό πλαίσιο και οι οικονομικοί ανταγωνισμοί
Η χρηματοπιστωτική κρίση που ξέσπασε στις ΗΠΑ το 2007 και μεταδόθηκε γρήγορα στην Ευρώπη είχε ως συνέπεια πολλά επενδυτικά κεφάλαια να μετακινηθούν προς την ασιατική ήπειρο, σε διεθνή χρηματοπιστωτικά κέντρα όπως η Σιγκαπούρη, η Μαλαισία, το Χονγκ Κονγκ και η Σαγκάη. Οι μεγάλοι πληθυσμοί, το φθηνό εργατικό δυναμικό, ο ιδιότυπος προστατευτισμός και η έλλειψη αυστηρών νομοθετικών πλαισίων που επικρατούν σε κάποιες χώρες της Ασίας τους δίνουν τη δυνατότητα να καταστούν οι μελλοντικοί πρωταγωνιστές στο διεθνές οικονομικό σύστημα. Ενώ το 1950 το 22% των οικονομικών κέντρων βρισκόταν στις ΗΠΑ, ως το 2030 το ποσοστό αυτό αναμένεται να μειωθεί στο 6%. Μια τέτοια εξέλιξη, αν λάβει χώρα, αναπόφευκτα θα επηρεάσει τον διεθνή καταμερισμό ισχύος προς όφελος της Ασίας. Συνεπώς, οι ΗΠΑ, που βλέπουν το δημόσιο χρέος τους ολοένα και να αυξάνεται, θα πρέπει μελλοντικά να ανταγωνιστούν με τις ασιατικές χώρες για την προσέλκυση επενδυτικών κεφαλαίων.
Η προσπάθεια αλλά και η ανάγκη των ΗΠΑ να επικρατήσουν στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα διαφαίνεται και απ' τα παρακάτω δύο διαγράμματα. Στο πρώτο από αυτά, παρατηρούμε ότι μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, οι αμερικανικές επενδυτικές τράπεζες (που διαθέτουν και offshore παραρτήματα) αύξησαν το μερίδιο αγοράς τους έναντι των ευρωπαϊκών στις αγορές της Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής. Στο δεύτερο διάγραμμα, διακρίνουμε ότι κατά τα τελευταία δύο έτη, το μερίδιο των αμερικανικών επενδυτικών τραπεζών υποχώρησε σημαντικά έναντι των αντίστοιχων κινεζικών στις αγορές της Ασίας και του Ειρηνικού.
Investment banks by origin, EMEA market shares (%)
Investment banks by origin, Asia-Pacific market shares (%)
Πηγή: Charles Goodhart & Dirk Schoenmaker, «The United States dominate global investment banking: Does it matter for Europe?», Bruegel, March 2016.
Στα πλαίσια αυτού του διεθνούς οικονομικού ανταγωνισμού, θα πρέπει μάλλον να ενταχθούν και οι πρόσφατες αποκαλύψεις για τα έγγραφα του Παναμά, καθώς η εξέλιξη αυτή αναμένεται να επιδράσει και σε κάποιες άλλες οικονομικές και πολιτικές μεταβλητές:
- θα εντείνει την προσπάθεια που έχει ξεκινήσει τα τελευταία έτη εναντίον της φοροδιαφυγής και της φοροαποφυγής σε διάφορες επικράτειες εχεμύθειας, με χαρακτηριστικότερη την περίπτωση της Ελβετίας (στην Ελλάδα γνωρίζουμε για τη λίστα Lagarde ή Φαλτσιανί). Εξαιτίας του γεγονότος αυτού, το ελβετικό τραπεζικό σύστημα έχει απολέσει μέρος των κεφαλαίων του, καθώς έχει αναγκαστεί να συμμορφωθεί με διεθνείς κανονισμούς που καταργούν μέρος της εχεμύθειας που απολάμβαναν για δεκαετίες οι επενδυτές του, ενώ πάνω από 80 ελβετικές τράπεζες έχουν υποχρεωθεί να πληρώσουν πρόστιμα στις ΗΠΑ που ξεπερνούν τα 5 δισ. δολάρια.
- Η Ρωσία, μετά τα γεγονότα της Κριμαίας, βρίσκεται σε ασφυκτικό οικονομικό πλαίσιο, τόσο λόγω των περιορισμών που υφίσταται στο χρηματοπιστωτικό της σύστημα και στις εμπορικές της συναλλαγές, όσο και λόγω των χαμηλών ενεργειακών τιμών και των δαπανών που πραγματοποιεί για τις πολεμικές της επιχειρήσεις στη Συρία. Αν οι εξελίξεις στον Καύκασο (Ναγκόρνο - Καραμπάχ) συνδυαστούν με νέες χρηματοπιστωτικές κυρώσεις λόγω της εμπλοκής προσώπων του «κύκλου Putin» στη λίστα του Παναμά, η οικονομική θέση της χώρας αναμένεται να επιδεινωθεί περαιτέρω.
- Η κινεζική χρηματιστηριακή κρίση και οι ανησυχίες που υπάρχουν για την κάμψη που γνωρίζει η κινεζική οικονομία ευνοούν τη μετακίνηση κεφαλαίων προς τις ΗΠΑ, υπό τον φόβο του ξεσπάσματος μιας χρηματοπιστωτικής ασιατικής κρίσης ανάλογης του 1997. Καθώς πολλά μέλη της κινεζικής οικονομικής και πολιτικής ελίτ βρίσκονται στις λίστες του Παναμά, υπάρχει σοβαρή πιθανότητα να ενταθούν οι έλεγχοι για παράνομες συναλλαγές, με αποτέλεσμα να υπάρξει ακόμη μεγαλύτερη εκροή κινεζικών επενδυτικών κεφαλαίων.
- Οι κοινωνικές κινητοποιήσεις που προκαλεί το νομοσχέδιο για την ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων στη Γαλλία δείχνουν να κορυφώνουν την πολιτική ένταση που προκύπτει απ' την αναιμική οικονομική ανάπτυξη, το πρόβλημα της τρομοκρατίας και τη γενικότερη ανεπάρκεια της διακυβέρνησης του Προέδρου της χώρας, Francois Hollande. Σε μία περίοδο που η ακροδεξιά δείχνει να διεκδικεί την εξουσία μέσω της Marine Le Pen, τα έγγραφα του Παναμά φαίνεται να πλήττουν τη δημόσια εικόνα της, προκαλώντας της μια πολιτική φθορά που θα ήταν ικανή να την απομακρύνει απ' την προεδρία.
- Η εμπλοκή του πατέρα του Βρετανού πρωθυπουργού, David Cameron, στη λίστα του Παναμά και η δημόσια παραδοχή του ιδίου ότι διατηρούσε μετοχές σε offshore εταιρεία (παρά την αρχική άρνησή του) αναμένεται να προκαλέσουν δυσαρέσκεια προς το πρόσωπό του, από τους αυστηρούς σε θέματα ηθικής τάξεως Βρετανούς. Αυτή η δυσαρέσκεια δύναται να αποτυπωθεί στο δημοψήφισμα που θα διεξαχθεί τον Ιούνιο για το θέμα του Brexit. Τυχόν αποχώρηση της Βρετανίας απ' την Ευρωπαϊκή Ένωση σε συνδυασμό με τη δεινή οικονομική κατάσταση που αντιμετωπίζει η Ελλάδα πιθανόν να θέσουν σε δοκιμασία το πείραμα της Ευρωζώνης. Αν η Ευρωζώνη διαμελιστεί, τότε οι Ευρωπαίοι θα πρέπει να την αντικαταστήσουν μ' ένα πιο «χαλαρό» σχήμα που θα τους προσφέρει εμπορικές και επενδυτικές διευκολύνσεις, όπως είναι αυτό που προωθείται μέσα απ' τη σύναψη της Διατλαντικής Εταιρικής Σχέσης Εμπορίου και Επενδύσεων (Transatlantic Trade and Investment Partnership - TTIP).
- Αν οι πληροφορίες του περιοδικού Der Spiegel για εμπλοκή και του Γερμανού υπουργού Οικονομικών, Wolfgang Schauble, στην υπόθεση των εγγράφων του Παναμά επιβεβαιωθούν, είναι δεδομένο ότι θα επηρεάσουν τα αποτελέσματα των εκλογών στη Γερμανία που θα λάβουν χώρα το 2017. Μια τέτοια εξέλιξη σαφώς και θα ευνοήσει το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) και τον ηγέτη του, Sigmar Gabriel, ο οποίος εμφανίζεται πιο διαλλακτικός ως προς το διακανονισμό του ελληνικού χρέους αλλά και τη γενικότερη άσκηση οικονομικής πολιτικής εντός της Ε.Ε. Η ανάληψη της Καγκελαρίας από τον Gabriel δύναται να σηματοδοτήσει μια χαλαρότερη γερμανική στάση στα οικονομικά ζητήματα, που θα συντείνει στη βελτίωση της αναιμικής ευρωπαϊκής οικονομικής ανάπτυξης.
- Τέλος, τα έγγραφα του Παναμά ίσως ασκήσουν και μια έμμεση επίδραση στις αμερικανικές εκλογές. Τόσο ο Donald Trump όσο και ο Bernie Sanders έχουν εξαγγείλει αυστηρά μέτρα για την καταπολέμηση των offshore εταιρειών, που πιθανόν να τους δώσουν «πόντους» απέναντι στη Hillary Clinton. Απ' την άλλη πλευρά, οι αντίπαλοι του Trump, o οποίος αποτελεί κομμάτι της επιχειρηματικής ελίτ και έχει κατηγορηθεί πολλές φορές για αθέμιτες οικονομικές πρακτικές, θα προσπαθήσουν να τον ταυτίσουν στη συνείδηση του εκλογικού σώματος με τους πλούσιους επενδυτές ανά τον κόσμο που επιθυμούν να αποφύγουν τη φορολόγηση μέσω υπεράκτιων σχημάτων. Άλλωστε, ο τομέας των ακινήτων στον οποίο κυρίως δραστηριοποιείται ο Trump αποτελεί μια από τις αγαπημένες διεθνείς μεθόδους ξεπλύματος χρήματος (π.χ. αγορά ακριβών ακινήτων στο Μανχάταν από μέλη εγκληματικών οργανώσεων μέσω υπεράκτιων εταιρειών και trusts).
Φυσικά, η ενίσχυση των ελέγχων για τις offshore εταιρείες είναι παραπάνω από επιθυμητή, καθώς αφενός θα αυξήσει τα δημόσια έσοδα των κρατών, δίνοντας τη δυνατότητα για άσκηση πιο χαλαρών δημοσιονομικών πολιτικών και για βελτίωση των κοινωνικών παροχών, αφετέρου θα δυσκολέψει το έργο των τρομοκρατικών και εγκληματικών οργανώσεων που συχνά χρησιμοποιούν τα υπεράκτια κέντρα για να ξεπλύνουν χρήμα και να χρηματοδοτούν τις δραστηριότητές τους. Το πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να υιοθετηθεί διεθνώς μ' έναν ομοιόμορφο και αμοιβαία αποδεκτό τρόπο, ώστε να αποφευχθεί η διεύρυνση των οικονομικών ανισοτήτων και η όξυνση των οικονομικών ανταγωνισμών, που αναπόφευκτα θα οδηγήσουν τα κράτη σε νέες διεθνείς γεωπολιτικές έριδες.
* Ο κ. Μιχάλης Διακαντώνης είναι οικονομολόγος/διεθνολόγος.
