(Φωτ.: Ιράκ – Κούρδοι μαχητές Πεσμεργκά κατά τη διάρκεια συγκρούσεων στην περιοχή Tuz Khormato στην επαρχία Saladin - Photo by Hejar Resit/Anadolu Agency/Getty Images/Ideal Image)
Του Γιώργου Κουλούρη*
Η ρήση του Γάλλου στρατηγού και πολιτικού Charles De Gaulle «τα κράτη δεν έχουν φίλους αλλά συμφέροντα» μπορεί να γίνει αντιληπτή στην εξωτερική πολιτική που ασκεί η Τουρκία το τελευταίο διάστημα. Παρατηρώντας τα δρώμενα στις διακρατικές σχέσεις της Τουρκίας, καθίσταται φανερό ότι το δόγμα στρατηγικού βάθος και το «zero problems», του τέως πρωθυπουργού και τέως υπουργού Εξωτερικών, Ahmet Davutoglu, είναι δύσκολο να υλοποιηθεί. Η επιδείνωση των σχέσεων με φιλικά κράτη όπως η Αίγυπτος, το πάγωμα στις σχέσεις με το Ισραήλ, τα ελληνοτουρκικά αλλά και το ζοφερό μέλλον με την Ευρωπαϊκή Ένωση, ιδίως μετά την αποπομπή Davutoglu, δυσχεραίνουν τις όποιες βλέψεις της Τουρκίας για περιφερειακή ηγεμονία. Ωστόσο, πέρα από τα προαναφερθέντα ζητήματα, ίσως το βασικότερο εντοπίζεται στη Συρία, με την παρουσία τόσο των Κούρδων, όσο και του Ισλαμικού Κράτους να διολισθαίνουν την κατάσταση. Πόσο η συριακή κρίση εγκυμονεί κινδύνους για την Άγκυρα, αλλά και είναι πιθανή μία επέμβασή της στο μέλλον;
Η Τουρκία, οι Κούρδοι της Συρίας και ο κίνδυνος αυτονομίας τους
Οι Κούρδοι της Συρίας είναι η μεγαλύτερη μειονότητα της περιοχής, αποτελούν σχεδόν το 10% του πληθυσμού. Κατοικούν βορειοανατολικά της Συρίας, κοντά στην Τουρκία. Στην Τουρκία ο αριθμός των Κούρδων ξεπερνά τα 15 εκατομμύρια, ενώ στο Ιράκ κατοικούν σχεδόν 6 εκατομμύρια. Συνολικά ο αριθμός των Κούρδων στις συγκεκριμένες περιοχές εκτιμάται από 25 έως 35 εκατ. Εξαιτίας του συριακού εμφυλίου, οι Κούρδοι έχουν βρει πρόσφορο έδαφος να αναπτύξουν τις δυνάμεις τους στην περιοχή. Το συριακό κουρδικό κόμμα είναι το PYD, το οποίο θεωρείται παρακλάδι του PKK, ενώ ο στρατός του ονομάζεται YPG. Η συριακή εδαφική έκταση που κατέχουν οι Κούρδοι υπολογίζεται σε 400 χιλιόμετρα στα συροτουρκικά σύνορα από την περιοχή του Ευφράτη έως τα σύνορα με το Ιράκ, εκεί όπου υπάρχει το ιρακινό Κουρδιστάν.
Ένα από τα ακανθώδη ζητήματα που αναφύονται στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας είναι μία πιθανή αυτονόμηση των Κούρδων σε ένα σημείο όπου Τουρκία, Συρία και Ιράκ τέμνονται. Μία τέτοια εξέλιξη θα έχει αλυσιδωτές αντιδράσεις στο εσωτερικό της Άγκυρας, καθώς ενδέχεται να οξυνθεί η επιθυμία των Κούρδων που διαμένουν στην τουρκική επικράτεια να συνενωθούν με τους ομοεθνείς των άλλων κρατών. Οι σχέσεις με το ιρακινό Κουρδιστάν και το κυβερνόν κόμμα Kurdistan Democratic Party υπό τον Πρόεδρο, Masoud Barzani (φωτ.), κυμαίνονται σε καλό επίπεδο, ενώ αντίθετα οι σχέσεις με το PKK αλλά και το PYD είναι δυσμενείς.
Το PYD τυγχάνει της εμπιστοσύνης των ΗΠΑ για την καταπολέμηση του Ισλαμικού Κράτους λόγω της χερσαίας του δύναμης. Η Τουρκία θορυβήθηκε όταν οι συριακές κουρδικές δυνάμεις απελευθέρωσαν την περιοχή Tel Abyad από το Ισλαμικό Κράτος και σχεδίασε ένα πλάνο εισβολής στη Συρία προκειμένου να μην αφήσει το σχηματισμό του συριακού Κουρδιστάν να κυριαρχήσει στην περιοχή. Συγκεκριμένα, η Τουρκία φοβάται την αυτονόμηση των Κούρδων της Συρίας, στην περιοχή Ρογιάβα (Δυτικό Κουρδιστάν). Λόγω του συριακού εμφυλίου αλλά και της μάχης εναντίων των τζιχαντιστών, το PYD ελέγχει πλέον το 14% του συριακού εδάφους, εν αντιθέσει με το 9% του 2012. Η ανάπτυξη αλλά και σταθεροποίηση στη διεθνή σκηνή των Κούρδων ως σημαντικών δρώντων, υπό την συμμαχία με τις ΗΠΑ, ανησυχεί την Τουρκία.
Στόχος του PYD είναι η σύνδεση των 3 κουρδικών καντονιών Αφρίν και Κομπάνι στην επαρχία του Χαλεπίου και Τζαζιρέ στην επαρχία Χασακέ. Ένα τέτοιο γεγονός θα έχει αρνητικές συνέπειες για την Τουρκία, καθώς θα σημάνει τη σταδιακή αυτονομία των Κούρδων. Για αυτό τον λόγο μία από τις επιδιώξεις της Άγκυρας είναι η δημιουργία νεκρής ζώνης (buffer zone) που θα παρεμβάλλεται ανάμεσα στα καντόνια Κομπάνι και Εφρίν, ώστε να ανακόψει τα σχέδια του PYD για τη Βόρεια Συρία. Αυτή η ζώνη ασφαλείας 10 χλμ θα πρέπει να δημιουργηθεί κοντά στην περιοχή Αζάζ, έτσι ώστε να μην αλλάξει η δημογραφική δομή της περιοχής.
Αυτήν την κατάσταση επιδεινώνει και ο τερματισμός της εκεχειρίας με το PKK από τον Ιούλιο του 2015 και έπειτα. Η Τουρκία και το PKK έχουν διαμάχη που διαρκεί περισσότερο από 30 χρόνια, με σχεδόν 40.000 νεκρούς, στην πλειοψηφία Κούρδους. To PKK συνεργάζεται στη Συρία με τους Κούρδους, οπότε η επικοινωνία τους διακινδυνεύει την ασφάλεια της Τουρκίας. Παράλληλα, η απομόνωση της Άγκυρας στο ζήτημα των Κούρδων της Συρίας αποτυπώνεται και στο γεγονός ότι τόσο η Ρωσία, όσο και οι ΗΠΑ διατηρούν καλές σχέσεις με το PYD. Συγκεκριμένα, το Κρεμλίνο προμηθεύει με πυρομαχικά ειδικά στην περιοχή Ροζάβα, ενώ τον Φεβρουάριο του 2016 εγκαινίασαν στη Μόσχα διπλωματικό γραφείο υποδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο τις καλές σχέσεις με τη Ρωσία. Όσον αφορά τις ΗΠΑ στον πυρήνα τις σχέσεις τους εντοπίζεται η καταπολέμηση του Ισλαμικού Κράτους, και αυτός είναι ο λόγος που το PYD λαμβάνει στρατιωτική βοήθεια.
Τουρκία, Ισλαμικό Κράτος και κλιμάκωση της έντασης
Η Τουρκία, όπως και ο περίγυρος του Προέδρου, Recep Tayyip Erdogan, έχουν κατηγορηθεί στο παρελθόν για συνομιλίες με το Ισλαμικό Κράτος. Αυτές τις καχυποψίες ενίσχυε η στάση της Άγκυρας έως τον Ιούλιο του 2015, οπότε δεν έδειχνε διατεθειμένη να συμμετάσχει στον υπό τις ΗΠΑ διεθνή συνασπισμό για την καταπολέμηση του ISIS. Παράλληλα η παρουσία των εξτρεμιστών στη Βόρεια Συρία ευνοούσαν την Άγκυρα, καθώς έπλητταν την παρουσία των Κούρδων της περιοχής. Η Τουρκία δεν αντιτάχθηκε στο Ισλαμικό Χαλιφάτο, καθώς μαχόταν τον Πρόεδρο της Συρίας, Bashar al-Assad, με απώτερο στόχο την εγκαθίδρυση φιλο-ισλαμικής κυβέρνησης στη Συρία, σαν τους Αδελφούς Μουσουλμάνους της Αιγύπτου, ώστε να συνδράμουν στην εδραίωση της κυριαρχίας στον αραβικό κόσμο που ήθελε η Τουρκία. Ωστόσο η παραχώρηση του Ιντσιρλίκ για να χρησιμοποιηθεί ως αεροπορική βάση ενέταξε την Άγκυρα στον διεθνή συνασπισμό, συνεπώς εναντίον του ISIS.
Παρά τις αρχικές ανησυχίες περί συνεργασίας μεταξύ Τουρκίας - Ισλαμικού Κράτους, οι τελευταίες τρομοκρατικές επιθέσεις που λαμβάνουν χώρα σε Άγκυρα και Κωνσταντινούπολη έχουν κλιμακώσει την ένταση ανάμεσα στα δύο μέρη, όπως η πρόσφατη στο Γκαζιαντέπ με 2 νεκρούς και 22 τραυματίες.
(Φωτ.: Τούρκοι – Πολίτες προσεύχονται για τον αστυνομικό Ersin Yildirim, που έχασε τη ζωή του σε βομβιστική επίθεση του PΚΚ στην περιοχή Gaziantep - Photo by Orhan Cicek/Anadolu Agency/Getty Images/Ideal Image)
Το βάρος των εχθροπραξιών επικεντρώνεται πλέον στην περιοχή Κιλίς, που βρίσκεται στην τουρκική μεθόριο με τη Συρία. Συγκεκριμένα από τη συριακή πλευρά του Κιλίς το Ισλαμικό Κράτος εξαπολύει βομβαρδισμούς προς την Τουρκία και η περιοχή αυτή μετράει 21 νεκρούς και 18 τραυματίες, ενώ οι Σύροι πρόσφυγες είναι 110 χιλιάδες και οι Τούρκοι κάτοικοι 80 έως 90 χιλιάδες. Συνολικά η Τουρκία έχει εξαπολύσει 5.330 βομβαρδισμούς και 167 αεροπορικές επιθέσεις εναντίον του Ισλαμικού Κράτους, στοιχείο που υποδηλώνει την επιδίωξη της Άγκυρας να καταπολεμήσει τους ισλαμιστές έπειτα από το μεγάλο εύρος επιθέσεων που έχουν διεξαχθεί στο εσωτερικό της.
Μετά την αποπομπή Davutoglu από τον πρωθυπουργικό θώκο της Τουρκίας, ο Erdogan δείχνει διατεθειμένος να ακολουθήσει μία πιο σκληρή ρητορική. Αυτό φαίνεται τόσο από την άτεγκτη στάση προς την Ε.Ε., από την οποία ζητάει την ικανοποίηση των αιτημάτων του, με αποτέλεσμα να τίθεται εν αμφιβόλω η υλοποίηση της συμφωνίας για το προσφυγικό, όσο και από τις αναφορές του πως η Τουρκία έχει απομονωθεί από τον διεθνή συνασπισμό και μάχεται μόνη εναντίον του Ισλαμικού Κράτους.
Επίλογος
Το σημαντικότερο ζήτημα εθνικής ασφάλειας για την Τουρκία είναι η αντιμετώπιση των Κούρδων της Συρίας, ώστε να προληφθεί η δημιουργία ενός αυτόνομου κρατιδίου. Το κουρδικό κόμμα, λόγω της συριακής κρίσης, αλλά και των σχέσεών του με Μόσχα και Ουάσιγκτον, έχει κερδίσει έδαφος, ενώ έχει εδραιώσει την παρουσία του λόγω της μάχης με το Ισλαμικό Κράτος. Λαμβάνοντας υπόψη την παρουσία Κούρδων στην επικράτεια της Τουρκίας, αλλά και στο Ιράκ με το ημιαυτόνομο Ιρακινό Κουρδιστάν, μία ενδεχόμενη κυριαρχία στη βόρεια Συρία των Κούρδων ίσως να μεταβάλει τη δημογραφική δομή της περιοχής με αρνητικές συνέπειες για την Τουρκία. Ο απομονωτισμός στον οποίο έχει περιέλθει η τουρκική εξωτερική πολιτική ίσως την κάνει να δράσει επιθετικά στη συριακή κρίση, με σκοπό να κερδίσει χαμένο έδαφος για τη διεθνή της παρουσία. Οι αναφορές για χερσαία επέμβαση στη Συρία για την καταπολέμηση του Ισλαμικού Κράτους ίσως λειτουργήσουν ως «Δούρειος Ίππος» για την Άγκυρα ώστε να αντιμετωπίσει τις συριακές κουρδικές δυνάμεις. Το επόμενο διάστημα χρήζει ιδιαίτερης παρατήρησης η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας όσον αφορά τη Συρία, καθώς η υφιστάμενη κρίση εγκυμονεί κινδύνους ζωτικής σημασίας για την Τουρκία.
* Ο κ. Γιώργος Κουλούρης είναι αποφοιτάς του ΔΕΣ του ΠΑΠΕΙ, ερευνητικό μέλος του Παρατηρητήριου Ανατολικής Μεσογείου στον Τομέα Ρωσίας Ευρασίας Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΤΟΡΕΝΕ) ΙΔΙΣ.
