Του Πλάτωνα Τήνιου*
Στην Ελλάδα το σύστημα συντάξεων τροφοδότησε τη χρεοκοπία του 2010 και τιμώρησε την ευπιστία των συνταξιούχων - περικόπτοντας στο μισό τη σύνταξη των πιο συνεπών. Αντί να προστατεύει, κατέστρεψε. Η διαβεβαίωση προστασίας αποδείχθηκε παγίδα και εργαλείο καταστροφής. Διατηρώντας σήμερα τα βασικά στοιχεία ενός αποδεδειγμένα αποτυχημένου συστήματος, υποσκάπτεται η ανάπτυξη. Ακόμη χειρότερα, διολίσθηση σε παλιές συνήθειες κινδυνεύει να αναθερμάνει τους μηχανισμούς καταστροφής.
Τον τοξικό χαρακτήρα μιας ασφάλισης που ισχυρίζεται ότι παρέχει προστασία ενώ επιδείνωσε το ρίσκο, εικονογραφεί ο Banksy: Η ομπρέλα, αντί να προστατεύει το κορίτσι, το καταβρέχει. Η κάτοικος της Νέας Ορλεάνης κατά τον τυφώνα «Κατρίνα» του 2005 θα ήταν σε καλύτερη θέση αν δεν είχε ασφαλιστεί καθόλου. Οπως ακριβώς και μια συνεπής Ελληνίδα ασφαλισμένη της ίδιας εποχής.
Η δύσκολη θέση της κοπέλας με την ομπρέλα που προσελκύει τη βροχή συμπυκνώνει το επιχείρημα για ριζική αλλαγή στο ασφαλιστικό - οριστική εγκατάλειψη του σημερινού συστήματος συντάξεων και ταχεία αντικατάστασή του από σύστημα πολλαπλών πυλώνων. Ενα τέτοιο σύστημα είναι σήμερα η μόνη ρεαλιστική συστημική αλλαγή - δηλαδή ελπίδα να αλλάξουν δομές που συντηρούν την κοινωνική ανασφάλεια και που κρατάνε την Ελλάδα πίσω.
Σε αυτή την κρίσιμη καμπή μεταμνημονιακών αποφάσεων έχει σημασία να επαναληφθούν τηλεγραφικά τα επιχειρήματα για ουσιαστική μεταρρύθμιση πολλαπλών πυλώνων - τόσο τα θετικά (πλεονεκτήματα πολλαπλών πυλώνων για το μέλλον) όσα και τα αρνητικά (διόρθωση δυσλειτουργιών του παλιού ασφαλιστικού).
Αρχίζουμε από τα θετικά -τους λόγους για τους οποίους ένα νέο σύστημα πολλαπλών πυλώνων είναι καλύτερο για τις προκλήσεις που έρχονται- για τώρα και αύριο.
Πρώτον, χρειαζόμαστε εργαλείο για το μέλλον και όχι εισιτήριο επιστροφής στο παρελθόν. Μπροστά μας έχουμε την πρόκληση της μακροβιότητας: θα ζούμε όλοι περισσότερο - ας κοιτάξουμε, λοιπόν, να ζήσουμε καλύτερα. Για να πετύχει ένα σύστημα ασφάλισης, πρέπει να κερδίσει πάνω απ' όλα τους νέους, αφού αυτοί είναι οι συμβαλλόμενοι στο ασφαλιστικό συμβόλαιο και αυτοί θα το χρηματοδοτούν. Η κάλυψη του κόστους που αφορά τους σημερινούς συνταξιούχους -το κληρονομικό κόστος- πρέπει να απαντηθεί ξεχωριστά με όρους δίκαιης αντιμετώπισης διαφορετικών γενεών.
Δεύτερον, προσφέρει ώθηση στην εργασία και τη δημιουργικότητα. Το σύστημα πολλαπλών πυλώνων που προτείνουμε έχει απόλυτη ανταποδοτικότητα, αφού υιοθετεί ατομικούς λογαριασμούς για όλους τους πυλώνες. Μπορεί δηλαδή να πείσει ότι η πληρωμή εισφορών δεν είναι φόρος στην εργασία, και έτσι ότι αξίζει να δουλεύει κανείς για να βελτιώσει τη ζωή του.
Τρίτον, παρακινεί και κατευθύνει την αποταμίευση. Διοχετεύοντας 6% του μισθού σε κεφαλαιοποιητικούς λογαριασμούς που επενδύονται στην πραγματική οικονομία εξασφαλίζονται νέοι εγχώριοι πόροι για επενδύσεις, τη στιγμή που ο ιδιωτικός τομέας από το 2008 έχει αρνητική αποταμίευση. Ταυτόχρονα, όμως, η επαγγελματική διαχείριση των αποθεματικών εξασφαλίζει προτεραιότητα στις πιο αποδοτικές επενδύσεις, βελτιώνοντας έτσι την παραγωγικότητα.
Τέταρτον, προσφέρει γέφυρα επιστροφής του brain drain. Οι περισσότεροι που μετανάστευσαν τα τελευταία χρόνια δουλεύουν σε χώρες με συστήματα πολλαπλών πυλώνων. Οι «κουμπαράδες» που τώρα συσσωρεύονται εκεί δεν έχουν πού να μεταφερθούν αν τα άτομα αυτά αποφασίσουν να επιστρέψουν στην Ελλάδα - αφού δεν υπάρχει δοχείο να τους υποδεχθεί. Η Ελλάδα θα είναι σε καλύτερη θέση αν συμμετέχει στις ευρωπαϊκές εξελίξεις έχοντας ένα σύστημα που δεν τιμωρεί, ούτε αποθαρρύνει την κινητικότητα.
Εξίσου σημαντικό, μια αλλαγή σελίδας αποφεύγει τα αρνητικά: Αναστέλλει την τοξική λειτουργία του παλιού συστήματος και αποφεύγει επανάληψη του χθες.
Πρώτον, αποτρέπεται η δημιουργία νέου αφανούς χρέους. Το σημερινό σύστημα ενθαρρύνει δημοφιλείς ενέργειες, οι οποίες συχνά έχουν ολέθριες μακροχρόνιες συνέπειες.
Για παράδειγμα, το συνολικό αποτέλεσμα μιας βελτίωσης των νέων συντάξεων θα φανεί ύστερα από πολλά χρόνια - όταν θα χρειαστεί να πληρώσουμε το αφανές χρέος. Αυτό συνέβη στο παρελθόν, όταν υπογράφαμε μεταχρονολογημένες επιταγές έχοντας την ψευδαίσθηση ότι μπορούσαμε αέναα να αναβάλλουμε την πληρωμή τους. Τελικά, μας ήλθε μαζεμένος ο λογαριασμός και χρεοκοπήσαμε. Είναι καιρός να αφαιρέσουμε ριζικά τον πειρασμό - όσο και αν αυτός βολεύει εκλογικά.
Δεύτερον, βάζει φραγμό στο ασφαλιστικό ως πεδίο πελατειακών συνδιαλλαγών. Το διανεμητικό σύστημα, ιδιαίτερα με την ελληνική κατακερματισμένη εκδοχή του, αξιοποιήθηκε ως εργαλείο χορήγησης προνομίων σε κάποιους, επιβαρύνοντας όλους τους υπόλοιπους. Αποτέλεσμα και παρά το τεράστιο δημοσιονομικό κόστος του, το σύστημα συντάξεων, πίσω από πέπλο αδιαφάνειας, βάθαινε την ανισότητα - αρνητικός Ρομπέν των Δασών έπαιρνε από τους φτωχούς για να δίνει στους πλούσιους.
Τρίτον, επιτρέπει την άσκηση κοινωνικής πολιτικής σε άλλους τομείς, όπως στη φροντίδα ηλικιωμένων, στην οικογένεια, στην ανεργία και τη φτώχεια. Τις προηγούμενες δεκαετίες η εκτός ελέγχου διόγκωση των συντάξεων αφαιρούσε το οξυγόνο από νέα προγράμματα κοινωνικής πολιτικής. Ετσι υστερούν οι υποδομές για βρεφονηπιακή προστασία και φροντίδα ηλικιωμένων - που εγκλωβίζουν στο σπίτι εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες που θα μπορούσαν να δουλέψουν.
Τέταρτον, προωθεί την αξιοπιστία, αποθαρρύνοντας «μεταρρυθμίσεις με δόσεις». Για τον κάθε πολίτη η ασφάλιση είναι ένα προσωπικό συμβόλαιο με διάρκεια δεκαετιών. Η καλλιέργεια προσδοκιών και μετά η διάψευσή τους κάνουν το συμβόλαιο κουρελόχαρτο. Μετά το 1992 διαβεβαίωναν ότι «ξεμπερδέψαμε», αν και λαμβάνονταν μέτρα-ασπιρίνη λίγα χρόνια πριν από την επόμενη δόση του ασφαλιστικού. «Μεγαλοστομία συν μερεμέτια» είναι ο ταχύτερος δρόμος προς την ανυποληψία. Ανάκτηση της αξιοπιστίας χρειάζεται διαφάνεια στη λειτουργία και ειλικρίνεια στην επικοινωνία.
Τα πλεονεκτήματα αυτά -τα θετικά και τα αρνητικά- είναι γνωστά επί δεκαετίες, αλλά προσέκρουαν σε τοίχο συντηρητισμού και εκλογικών υπολογισμών. Εξαίρεση αποτέλεσε το σημερινό κυβερνητικό κόμμα που προεκλογικά άνοιξε το θέμα και υποστήριξε με επιχειρήματα την αλλαγή σελίδας. Φαίνεται ότι έπεισε τους εκλογείς. Εχει πεισθεί και το ίδιο; Οψόμεθα.
Εχουμε μάθει να ζούμε με ένα τοξικό σύστημα συντάξεων. Οπως υπάρχει κίνδυνος να συνηθίσουμε και μια αναιμική ανάπτυξη. Είναι καιρός να αποχαιρετήσουμε και τα δύο.
*Οικονομολόγος, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς
**Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο του Σαββάτου 25 Ιανουαρίου 2020
