Tου Γιώργου Μυλωνά
Και ξαφνικά, όλοι ψάχνουμε να δούμε πού βρίσκεται ο Τσιβαράς Αποκορώνου! Αυτό το χωριουδάκι έξω από τα Χανιά της Κρήτης έκρυβε στο ταπεινό εκκλησάκι της Κοίμησης της Θεοτόκου μια εικόνα που θα απασχολήσει για καιρό τους ειδικούς Γκρεκολόγους. Μια μεταβυζαντινή εικόνα στην ποδιά, δηλαδή στο κάτω μέρος του τέμπλου, «μίλησε» στην έμπειρη ματιά του εφόρου Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Μιχάλη Ανδριανάκη. Και έπειτα από αρκετά χρόνια έρευνας, ο αρχαιολόγος έκανε μια ανακοίνωση στο πρόσφατο συνέδριο Αρχαιολογίας στο Ρέθυμνο, σύμφωνα με την οποία η εικόνα μπορεί πιθανότατα να θεωρηθεί ως το πρωιμότερο έργο του Θεοτοκόπουλου, προτού αυτός αναχωρήσει από την Κρήτη και γίνει ο γνωστός σε όλους El Greco.
Το πρόβλημα είναι ότι η εικόνα δεν φέρει υπογραφή. «Η βάση της έχει κοπεί, κάπου εκεί στα 1880, για να χωρέσει στο τέμπλο του ναού, και χάθηκε έτσι και το κάτω κομμάτι, όπου σίγουρα βρισκόταν η υπογραφή του καλλιτέχνη» εξηγεί στον «Φιλελεύθερο» ο κ. Ανδριανάκης, που όμως έχει παραπάνω από σοβαρές ενδείξεις για το πρόσωπο του δημιουργού πίσω από την εικόνα.
«Μπορεί η μορφή της Παναγίας να έχει τα τυπικά χαρακτηριστικά της βυζαντινής παράδοσης, αλλά η Αγία Αικατερίνη αριστερά της, σε στάση τριών τετάρτων, στρέφεται προς την Παναγία. Αυτό συνιστά μια μοναδική καινοτομία της εποχής, που μαρτυρά την τόλμη του ζωγράφου». Τη συναντούμε σε εικόνες όπως η «Βάπτιση», στο μουσείο του Ηρακλείου, ένα έργο που αποτέλεσε μέτρο σύγκρισης για την ταύτιση της εικόνας από τον κ. Ανδριανάκη αλλά και από ερευνητές του «Δημόκριτου».
Ο επίτιμος διευθυντής έρευνας του «Δημόκριτου», κ. Μανιάτης, με ανακοίνωσή του στο ίδιο συνέδριο στην Κρήτη, βεβαιώνει τη μερική ταύτιση της εικόνας με αυτήν του Ηρακλείου, όσον αφορά τα χρώματα και τη χρήση του σμάλτου και την τοποθετεί χρονικά στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, την περίοδο δηλαδή που ο Θεοτοκόπουλος ανδρώνεται καλλιτεχνικά στην Κρήτη (χρονολόγηση με ραδιοάνθρακα).
Εκεί όμως που έχουμε το ξεχωριστό στυλ, «το σήμα κατατεθέν» του Δομήνικου, όπως μας λέει ο κ. Ανδριανάκης, είναι στο αριστερό χέρι της Αικατερίνης, που ακουμπά στον σπασμένο τροχό του μαρτυρίου. «Τα μεσαία δάχτυλα σμίγουν, σε μία κίνηση ''''αφύσικη'''' και μοναδική, που τη συναντάμε, όχι μόνο στα μνημειακά έργα της ωριμότητάς του ζωγράφου στην Ισπανία, αλλά και στην "Κοίμηση" της Σύρου» (από την ομώνυμη μονή στην Ερμούπολη, όπου η εικόνα φέρει την υπογραφή του Θεοτοκόπουλου).
Μετά τη συντήρηση που έγινε στην εικόνα, έχουν αποκλειστεί όλοι οι γνωστοί αγιογράφοι της εποχής, όπως ο Δαμασκηνός, ο Λαμπάρδος και ο Κλώντζας. «Το βέβαιο είναι ότι έχουμε ένα ζωγράφο που έχει ενσωματώσει πλήρως τις δυτικές επιδράσεις στο ζωγραφικό του ιδίωμα, έχει κατακτήσει δηλαδή τα μυστικά της ορθόδοξης εικονογραφίας, αλλά και της βενετσιάνικης τέχνης». Άλλο στοιχείο που «προδίδει» τον Γκρέκο είναι ότι δεν υπάρχει ανθίβολο (σχέδιο πάνω στο οποίο ζωγραφίζουν οι αγιογράφοι).
«Το σχέδιο ξεκινά με ελεύθερο πινέλο και ο ζωγράφος μας σχεδιάζει χωρίς χαράξεις, με τολμηρές, ελεύθερες, πλατιές πινελιές που προδίδουν έναν έτοιμο δημιουργό. Η πτυχολογία του ρούχου αποδίδεται ζωγραφικά με σταδιακό άνοιγμα των χρωμάτων και ελεύθερες πινελιές, ενώ ο τρόπος που φωτίζει τα ρούχα δείχνει τη μαστοριά του».
Ο κ. Ανδριανάκης, έχοντας συνείδηση της σημασίας μιας τέτοιας ανακάλυψης, δείχνει συγκρατημένος, καθώς η απόδοση ενός έργου στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο πρέπει να στοιχειοθετηθεί, κατά το δυνατόν, με τη μεγαλύτερη επιστημονική επάρκεια. Πολύ περισσότερο που οι γνώσεις για την κρητική περίοδο της ζωής του ζωγράφου είναι ελάχιστες σε σχέση με τη βραχύβια περίοδο που έζησε στην Ιταλία κι αργότερα, όταν έφυγε και μεγαλούργησε στην Ισπανία.
«Δεδομένου ότι αγνοούμε πολλά, το έργο της έρευνας για την οριστική απόδοση της εικόνας θα συνεχιστεί». Ο ίδιος πάντως δείχνει να μην αμφιβάλλει, καθώς απαντά νηφάλια: «Αν ζωγράφιζε άλλος έτσι, τότε έχουμε έναν δεύτερο Θεοτοκόπουλο».
Η εικόνα εκτίθεται στη Βυζαντινή Συλλογή Χανίων.
