Της Αγγελικής Κώττη
Στην αρχαία Ελλάδα, ο σκοπός του καρναβαλιού δεν ήταν η ψυχαγωγία, αλλά η μαγική υποβοήθηση της γης για βλάστηση με τη βοήθεια χορών, μεταμφιέσεων και ποικίλων λαϊκών δρώμενων, με σκοπό να εξευμενιστούν τα κακά πνεύματα. Οι σύγχρονοι μελετητές στην αρχή θεωρούσαν ότι το έθιμο έρχεται κατευθείαν από την διονυσιακή λατρεία, σήμερα ωστόσο οι περισσότεροι κλείνουν στο ότι η τελετουργία αυτή είναι αρχαιότερη και από τον Διόνυσο. Θεωρείται πράξη της θρησκείας των πρωτόγονων γεωργών που με μαγικά
«Το καρναβάλι (με την έννοια της μεταμφίεσης) υπάρχει από τα προϊστορικά χρόνια και συναντάται σε όλες σχεδόν τις ηπείρους» σημειώνει ο Γιώργος Χατζηκυριάκος. «Κρατά από την εποχή του τοτεμισμού, τότε που οι άνθρωποι λάτρευαν τα ζώα και τα θεωρούσαν προστάτες τους. Αργότερα, τα ζώα έδωσαν τη θέση τους σε ανθρωπόμορφους θεούς, οι οποίοι όμως είτε συνέχισαν να έχουν κάποιο κτηνώδες χαρακτηριστικό (πόδια, κεφάλι, κέρατα, φτερά) είτε εμφανίζονταν στους ανθρώπους με τη μορφή του ζώου που τους αντιστοιχούσε. Όπως και να 'χει, τα ζώα συνέχισαν να έχουν λατρευτικό χαρακτήρα και να αποτελούν σύμβολα πόλεων, λαών και πολιτισμών. Σε σχετικές τελετές οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν σε ζώα, φορώντας το δέρμα τους και μιμούμενοι τα χαρακτηριστικά τους, επιδιώκοντας έτσι την ταύτιση.»
Ο θεός Διόνυσος
Πρωτεργάτης στη γιορτή και τα έθιμα της Αποκριάς ήταν ο θεός Διόνυσος, γιος του Δία και της Σεμέλης. Οι αρχαίοι του απέδιδαν πολλές ιδιότητες. Δεν ήταν μόνο θεός του κρασιού και του γλεντιού αλλά και θεός του θεάτρου, της τρέλας, της γονιμότητας, της θάλασσας, του θανάτου και της αναγέννησης. Η λατρεία του ξεκίνησε στη Θράκη και εξαπλώθηκε στη Στερεά Ελλάδα. Οι Αθηναίοι, παρότι συντηρητικοί, ασπάστηκαν τη λατρεία του, αφιερώνοντας του μεγάλες και πολυήμερες γιορτές.
Οι γιορτές αυτές έδωσαν τη σκυτάλη στα Βακχανάλια της Ρώμης, τα οποία συνδέθηκαν με τα Λουπερκάλια που γιορτάζονταν τον Φεβρουάριο και είχαν παρόμοια έθιμα ποιμενικής προέλευσης. Έπειτα ταξίδεψαν στη Δύση, όπου ενώθηκαν με άλλες τοπικές γιορτές που είχαν κοινό λατρευτικό χαρακτήρα. Για άλλη μια φορά, σύμφωνα με τον κ. Χατζηκυριάκο, ο Διόνυσος, το πνεύμα του κεφιού και της χαράς, κατέκτησε τον κόσμο, όπως έκανε παλιότερα εκστρατεύοντας στα βάθη της Ασίας, έχοντας το κρασί για όπλο και τους γλεντοκόπους για στρατό.
Τα δρώμενα της αποκριάς έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία Ελλάδα και στη λατρεία του Διονύσου αναφέρει και ο Αλέξης Τότσικας, «και σήμερα αποτελούν ένα ψηφιδωτό ιστορίας και λαογραφίας με ήθη και έθιμα σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. θεωρείται κατεξοχήν περίοδος εκτόνωσης, κατά την οποία οι άνθρωποι ξεφεύγουν από την καθημερινότητα και εξωτερικεύουν τα πάθη τους με τη βοήθεια της μεταμφίεσης.»
Αποχή από το κρέας
Αποκριά σημαίνει την αποχή από το κρέας (από + κρέας), που προετοιμάζει τον άνθρωπο ψυχικά και σωματικά για την περίοδο του Πάσχα και την Ανάσταση. Στα λατινικά λέξη αντίστοιχη είναι το καρναβάλι, που προέρχεται το ιταλικό carnevale (
Την έννοια της αποκριάς την συναντάμε για πρώτη φορά στις πομπές που γίνονταν στην αρχαία Ελλάδα κατά τη διάρκεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Εξ' αιτίας όμως της αυστηρής μυστικότητας δε γνωρίζουμε τι ακριβώς έκαναν κατά τη διάρκεια των τελετών, καθώς κανένας αρχαίος συγγραφέας δεν αναφέρει τίποτα σχετικό, αλλά οι ελευσίνιες τελετές μπορούν να θεωρηθούν πρόγονοι του σημερινού καρναβαλιού.
«Στην αρχαία Ελλάδα από το μεσοχείμωνο μέχρι την Άνοιξη γίνονταν προς τιμήν του Διόνυσου ή Βάκχου οι Διονυσιακές ή Βακχικές γιορτές» γράφει ο κ. Τότσικας. «Οι οπαδοί του Διονύσου τις ημέρες των τελετουργιών μεταμφιέζονταν φορώντας δέρματα ζώων, άλειφαν το πρόσωπό τους με τρυγία (κατακάθι του κρασιού) ή κάλυπταν το πρόσωπό τους με διάφορες μάσκες, για να παραμείνει άγνωστη η ταυτότητά τους, στεφανώνονταν με κισσό, το αειθαλές ιερό φυτό του Διόνυσου, και προσπαθούσαν να έχουν τη μορφή Σατύρων, που έμοιαζαν με τράγους.»
Στη διάρκεια των διονυσιακών γιορτών οι μαλλιαροί σάτυροι χορευτές μεταμφιεσμένοι σε «γάστρωνες» (κοιλαράδες), όπως τους βλέπουμε στις παραστάσεις των διαφόρων αρχαίων αγγείων, ξεχύνονταν στους δρόμους και επιδίδονταν στο χορό και στο ποτό με προκλητικές πράξεις και έντονη βωμολοχία. Τραγουδούσαν το «Διθύραμβο», χόρευαν πίνοντας κρασί και το κέφι έφτανε στο κατακόρυφο. Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των τελετουργιών ήταν η «προκλητική» συμπεριφορά με τους συμμετέχοντες να επιδίδονται σε τολμηρές πράξεις και να εκφράζονται με βωμολοχίες. Οι «σάτυροι» έκρυβαν την αληθινή τους ταυτότητα πίσω από τις μάσκες και εξέφραζαν ελεύθερα τις κρυφές ερωτικές τους σκέψεις, όπως κάνουν και οι σημερινοί μασκαράδες τις αποκριές.
Οι Ρωμαίοι
Οι Ρωμαίοι μετέφεραν από τους Έλληνες τις γιορτές του καρναβαλιού στα «Σατουρνάλια», σημαντική γιορτή αφιερωμένη στο θεό Σατούρνους (Saturnus), που αντιστοιχεί στον ελληνικό θεό Κρόνο, γινόταν την περίοδο του χειμερινού ηλιοστασίου και κρατούσε μια βδομάδα (17 – 23 Δεκεμβρίου). Οι εορταστικές εκδηλώσεις των Σατουρναλίων ξεκινούσαν με θυσία μπροστά στο ναό του θεού Κρόνου, που για τους Ρωμαίους ήταν προστάτης της σποράς, ακολουθούσε κοινό γεύμα για όλους τους πολίτες με δημόσια δαπάνη και περιλάμβανε διάφορα έθιμα, όπως την ανταλλαγή μικρών δώρων και υπαίθριες αγορές.
Το φαγοπότι και οι αμφιέσεις κυριαρχούσαν. Τις ημέρες της γιορτής επιτρέπονταν τα τυχερά παιχνίδια ακόμα και για τους δούλους, που δεν μπορούσαν να τιμωρηθούν και αντιμετώπιζαν με χλευασμό τους κυρίους τους. Γενικότερα οι ρόλοι ανάμεσα σε δούλους και ιδιοκτήτες αντιστρέφονταν, κάτι που οδηγούσε σε ξέφρενο γλέντι, άφθονη οινοποσία και ακολασίες. Γι' αυτό το λόγο ο Χριστιανισμός ταύτισε τα «σατουρνάλια» με τα «όργια».
Κύριο στοιχείο των εορτών του Διόνυσου και των Σατουρναλίων είναι οι μεταμφιέσεις, ο χορός και τα χτυπήματα της γης με τα πόδια. Σκοπός των χορών-πηδημάτων και των μεταμφιέσεων ήταν να εξευμενίσουν τα βλαπτικά πνεύματα και να βοηθήσουν τη γη να βλαστήσει. Οι παράδοξοι χοροί των μεταμφιεσμένων και τα ποδήματά τους παρίσταναν την διέλευση των πνευμάτων της βλάστησης. Ήταν πράξεις της θρησκείας των πρωτόγονων γεωργών, οι οποίοι ζητούσαν με τρόπους μαγείας να ενισχύσουν τη βλάστηση και την καρποφορία της γης, που όλο τον χειμώνα βρίσκεται σε νάρκη, ενώ την Άνοιξη ανασταίνεται, μια και ανοίγει ο καιρός.
Οι άνθρωποι χαίρονταν που έφευγε ο χειμώνας και καλωσόριζαν την Άνοιξη με χορούς και τραγούδια. Φορούσαν μάσκες από φλούδες δέντρων, δέρματα ζώων και κουδούνια, για να βοηθήσουν τη γη να ξυπνήσει από τη χειμερία νάρκη και να βγάλει καρπούς. Οι εορταστές που ντύνονταν με τραγοτόμαρα μιμούνταν τους τράγους, τις κατσίκες και τα πρόβατα. Τα ζώα αυτά ασκούσαν σημαντικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου, η αμφίεση σε ζώα- τράγους με κουδούνια και κυπριά αποτελούσε επίσημη πανηγυρική φορεσιά και οι πανηγυριστές παρίσταναν τον τράγο ως στοιχείο γονιμότητας και ευφορίας.
Οι περισσότερες από τις διονυσιακές γιορτές και τα έθιμα των αρχαίων Ελλήνων πέρασαν στο Βυζάντιο και έφτασαν μέχρι τα χρόνια μας.
