Του Λάμπρου Τζούμη*
Με αφορμή το θέμα του προσφυγικού - μεταναστευτικού διατυπώνεται συχνά η άποψη στο δημόσιο λόγο ότι κάποια από τα προτεινόμενα μέτρα (π.χ. η πρακτική του push back, δηλαδή η βίαια απώθησή) αντίκεινται στο διεθνές δίκαιο και συνεπώς τίθεται το ερώτημα αν η χώρα μας επιτρέπεται να τα εφαρμόσει. Στις διεθνείς σχέσεις με βάση τη θεωρία του ρεαλισμού (Θουκυδίδης, Μachiavelli, Morgenthau, κ.λπ), το δίλημμα αυτό έχει απαντηθεί. Στον αξιακό πυρήνα των οπαδών της ρεαλιστικής θεωρίας βρίσκεται η εθνική ασφάλεια και η επιβίωση του κράτους. Το εθνικό συμφέρον είναι ο ύπατος ρυθμιστικός παράγοντας σε θέματα εξωτερικής πολιτικής που σχετίζονται με την επιβίωση του κράτους.
Τα κράτη πρέπει να είναι έτοιμα να εγκαταλείψουν τις διεθνείς τους υποχρεώσεις στο βωμό του εθνικού συμφέροντος και της εθνικής επιβίωσης. Οι συμβάσεις αποτελούν απλά πρόσκαιρες διευθετήσεις που θα παραβιαστούν αν αντίκεινται στο εθνικό συμφέρον των κρατών. Σύμφωνα με την ρεαλιστική θεωρία η πολιτική ηθική επιτρέπει η ανέχεται ενίοτε κάποιες πράξεις που θα ήταν απαράδεκτες με τα κριτήρια της ιδιωτικής ηθικής ή του διεθνούς δικαίου. Μερικές φορές μπορεί να είναι απαραίτητο να ποδοπατηθούν τα ανθρώπινα δικαιώματα για την υπεράσπιση του εθνικού συμφέροντος, όπως κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η επίγνωση ότι οι πολιτικές σκοπιμότητες (π.χ. η υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας σε καιρό πολέμου) πρέπει μερικές φορές να δικαιολογούν ηθικά αμφισβητήσιμα ή επιλήψιμα μέσα (π.χ. το βομβαρδισμό κατοικημένων περιοχών) οδηγούν στην εφαρμογή περιστασιακής ηθικής.
Στην περίφημη ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου ο Θουκυδίδης εξέφρασε τη ρεαλιστική θεωρία στο διάλογο Αθηναίων – Μηλίων. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη, η λογική του ανταγωνισμού μεταξύ των κρατών μειώνει τα περιθώρια ηθικών επιλογών και το συμφέρον διαμορφώνει το δίκαιο στις διεθνείς σχέσεις. Ο φιλόσοφος – σχολιαστής πολιτικής επιστήμης και διεθνών σχέσεων Παναγιώτης Κονδύλης, αναφερόμενος στο διάλογο Αθηναίων – Μηλίων, επισημαίνει: «Η επίκληση της δικαιοσύνης, στην οποία προσφεύγουν οι Μήλιοι, είναι ένα μοιραίο σφάλμα, η πίστη τους στην υπερίσχυση των ηθικών κανόνων γεννά απλώς φρούδες ελπίδες και τους ωθεί σε απελπισμένες και αυτοκαταστροφικές ενέργειες. Η πράξη θα όφειλε να προσανατολίζεται στους κανόνες της φρόνησης, οι οποίοι πάλι πρέπει να υπηρετούν τη φυσική επιταγή της αυτοσυντήρησης.» Ένα από τα διδάγματα διεθνούς πολιτικής που προκύπτει μέσα από το διάλογο Αθηναίων - Μηλίων είναι ότι η εδαφική ακεραιότητα και η εθνική επιβίωση δεν μπορούν να εξασφαλιστούν από κανόνες δικαίου.
Σε ό,τι αφορά τη νομική διάσταση του θέματος της πρακτικής του push back ή βιαίας απώθησης για την οποία διατυπώνεται η άποψη ότι αντίκειται στο διεθνές δίκαιο να επισημάνουμε ότι: Σύμφωνα με τη σύμβαση της Γενεύης του 1951 «Για το καθεστώς των Προσφύγων», άρθρο 33.1, δημιουργούνται ερωτηματικά ως προς την απαγόρευση ή μη, καθόσον αναγράφεται : «Ουδεμία Συμβαλλομένη Χώρα θα απελαύνη ή θα επαναπροωθή, καθ'' οιονδήποτε τρόπον, πρόσφυγας, εις τα σύνορα εδαφών ένθα η ζωή ή ελευθερία αυτών απειλούνται δια λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητος, κοινωνικής τάξεως ή πολιτικών πεποιθήσεων». Στην περίπτωση των προσφυγικών – μεταναστευτικών ροών από την Τουρκία δεν υφίστανται οι προϋποθέσεις που τίθενται για την απαγόρευση.
Παρά την εφαρμογή ή μη του διεθνούς δικαίου στην περίπτωση της επαναπροώθησης ή απώθησης των προσφύγων - μεταναστών, αν επιχειρήσουμε μια ιστορική ανασκόπηση θα διαπιστώσουμε κραυγαλέες περιπτώσεις κατάφωρης παραβίασης του διεθνούς δικαίου από κράτη για την εξυπηρέτηση των εθνικών τους συμφερόντων (Στην Κύπρο υπάρχουν τουρκικά στρατεύματα κατοχής από το 1974, η Ρωσία αδιαφόρησε για την παραβίαση των κανόνων του διεθνούς δικαίου στην προσάρτηση της Κριμαίας, κ.λπ). Σε ότι αφορά τη χώρα μας, θα πρέπει να γίνει κατανοητό, ότι το θέμα του προσφυγικού – μεταναστευτικού δεν εξυπηρετεί απλά τα εθνικά μας συμφέροντα αλλά είναι κρίσιμος παράγοντας για την ίδια την εθνική μας επιβίωση.
*Ο κ. Λάμπρος Τζούμης είναι Αντιστράτηγος ε.α.
