Του Γιώργου Αγγελόπουλου*
Η, ιστορικά επιβεβαιωμένη, θεωρία της ελεύθερης αγοράς βασίζεται σε μία αρχή: Κανένας δεν μπορεί να σχεδιάσει κεντρικά, να τιμολογήσει και να διακινήσει αγαθά και υπηρεσίες αποτελεσματικότερα από το πλήθος των ελεύθερα συναλλασσόμενων ατόμων που λαμβάνουν ατομικά οικονομικές αποφάσεις. Η κρίσιμη διαφορά μεταξύ του κεντρικού σχεδιασμού και της ελεύθερης αγοράς ήταν το έλλειμμα πληροφορίας του πρώτου. Και στο τέλος του 20ου αιώνα το θέμα έληξε πανηγυρικά. Τα συστήματα κεντρικού σχεδιασμού της οικονομίας είτε κατέρρευσαν είτε εισήγαγαν στις οικονομίες τους μηχανισμούς της ελεύθερης αγοράς για να επιβιώσουν. Ζούμε σε μια εποχή που η ελευθερία και η αποτελεσματικότητα συνάδουν. Όσο πιο ελεύθερη είναι μια κοινωνία, τόσο αποτελεσματικότερη είναι η οικονομία της. Αυτό επιβεβαιώνουν κι οι διάφοροι δείκτες διεθνών οργανισμών που μετρούν τέτοια πράγματα.
Σιγά-σιγά, όμως, βρισκόμαστε σε νέες συνθήκες οι οποίες θα θέσουν σε δοκιμασία την αρχή αυτή. Πλέον οι μηχανές (οι αλγόριθμοι, αν προτιμάτε) που χρησιμοποιούμε για να επικοινωνούμε, να συναλλασσόμαστε και να αντλούμε γνώσεις και πληροφορίες αποκτούν δυνατότητες που μπορούν να κάνουν εφικτά τα πιο υγρά όνειρα των κεντρικών σχεδιαστών. Από την οικονομία μέχρι την διακίνηση των ιδεών, κυβερνήσεις και εταιρείες αποκτούν περισσότερα εργαλεία ελέγχου, πρόβλεψης και, μεσοπρόθεσμα, ελέγχου των ανθρώπινων συμπεριφορών, άρα της αγοράς και της κοινωνίας. Τεχνολογικές καινοτομίες όπως τα social media, το machine learning, η τεχνητή νοημοσύνη και τα big data, αντλούν και επεξεργάζονται όλο και αποτελεσματικότερα τις τεράστιες ποσότητες πληροφορίας που εμείς οι ίδιοι παρέχουμε για να διευκολύνουμε τις ζωές μας. Ο γραφειοκράτης κεντρικός σχεδιαστής του παρελθόντος ήταν αδύνατο να προβλέπει και να γνωρίζει τα εκατομμύρια αναγκών των πολιτών της χώρας που διοικούσε. Ο αλγόριθμος θα μπορεί.
Κι αν έχει την πληροφορία ο «γραφειοκράτης», σημαίνει ότι θα μπορέσει να σχεδιάσει την οικονομία; Θα υπακούσουν τα ελεύθερα άτομα στα κελεύσματά του; Ο οικονομικός κεντρικός σχεδιασμός του 21ου αιώνα θα χρησιμοποιεί περισσότερο τα εργαλεία που καθόρισαν τα αποτελέσματα στις αμερικανικές εκλογές παρά τα απαρχαιωμένα πενταετή πλάνα των σοβιετικών και την αυστηρή κατά τόπους εφαρμογή από εντολείς του Κόμματος. Τα αυταρχικά καθεστώτα ανά την υφήλιο αποκτούν μια διευρυμένη εργαλειοθήκη που ίσως τους επιτρέψει να κυριαρχήσουν οικονομικά, ακριβώς όπως οι φιλελεύθερες δημοκρατίες κυριάρχησαν μετά τον Β' ΠΠ. Πλέον η διαταγή για εφαρμογή ποσοτικών στόχων δεν θα χρειάζεται να φτάσει στα ορυχεία μέσω του κομματικού κομισάριου με φόβητρο διακοπές στη Σαχαλίνη. Code is Law, όπως είχε πει ο L. Lessig. Ο κώδικας, όπως έχουμε δει, διαμορφώνει ήδη τις timeline στα κοινωνικά δίκτυα και επηρεάζει χωρίς ουδετερότητα τον πολιτικό διάλογο και τις θέσεις μας για την κοινωνία και την οικονομία. Ο κώδικας που θα διατρέχει τις χιλιάδες καθημερινές λειτουργίες που κάνουμε, θα μπορεί να τις επηρεάζει προς τα 'κει που αποφασίζει ο σχεδιαστής του.
Κάθε αυταρχική κυβέρνηση θα μπορεί να επεμβαίνει αποφασιστικά, όχι μόνο στο κανονιστικό πλαίσιο της οικονομίας όπως κάνει ήδη, αλλά στις διαθέσεις των επιμέρους ατόμων. Αυτό, δεν αποκλείεται, να δώσει στον αυταρχισμό το πάνω χέρι. Ήδη κινήματα στη Δύσης με– κατά κύριο λόγο – απολυταρχικής καταγωγής αιτήματα δείχνουν πως οι έννοιες ελευθερία και ευημερία έχουν αρχίσει να αποσυνδέονται στις συνειδήσεις πολλών ανθρώπων.
Αυτό είναι το σύμπτωμα των φιλοσοφικών ανακατατάξεων που προκάλεσαν οι επιστημονικές και τεχνολογικές ανακαλύψεις των τελευταίων ετών. Από τη γενετική ως τις κοινωνικές επιστήμες και από την επιστήμη του κλίματος ως τα συμπεριφορικά οικονομικά διαμορφώνεται ένα consensus που, αν μη τι άλλο, υποβιβάζει την ελεύθερη βούληση και την ατομικότητα. Στατιστικές που εμφανίζονται όλο και συχνότερα δείχνουν πως το ίδιο το κοινωνικό περιβάλλον ή άλλα κληρονομημένα στοιχεία καθορίζουν το μέλλον του κάθε ατόμου περισσότερο από τις επιλογές του. Οι φόβοι αυτοί πολλαπλασιάζονται από τη λειτουργία της παγκόσμιας οικονομίας: δεν έχει σημασία αν είσαι καλός οδηγός μεταφορών, όλοι οι οδηγοί μεταφορών θα είναι άνεργοι σε είκοσι χρόνια. Απότοκο αυτών των βημάτων είναι και η, όλο και ισχυρότερη, πολιτική των ταυτοτήτων, τα identity politics της δεξιάς και της αριστεράς: δεν είναι σημαντικό ποιος είσαι αλλά πού ανήκεις.
Άρα το μέλλον είναι μια δυστοπία αυταρχισμού; Ένα Matrix στο οποίο η ελεύθερη βούληση είναι μια ψευδαίσθηση και κάθε μας επιλογή είναι επιβεβαίωση των προβλέψεων ενός αλγορίθμου που μας ξέρει καλύτερα από εμάς τους ίδιους; Κάθε νέα τεχνολογική αλλαγή, κάθε κοινωνική ανησυχία και κάθε δράση των κυβερνήσεων και των ισχυρών του κόσμου πρέπει να έχει ως μετρήσιμο μέγεθος τη μεταβολή της ελευθερίας του ατόμου. Οι παλιοί διαχωρισμοί έχουν ελαφρώς μετασχηματιστεί και όλο και περισσότερες φορές η στάση απέναντι στους συνήθης «κακούς» θα είναι παραπλανητικός οδηγός.
Στα δύσβατα ιδεολογικά ζητήματα του μέλλοντος οι φιλελεύθεροι πρέπει να θυμόμαστε τις απαρχές: το αξίωμα ότι κάθε άτομο ανήκει στον εαυτό του και το δικαίωμα κάθε ατόμου να ζει ελεύθερο και ελεύθερα να επιδιώκει την ευτυχία του.
*Ο κος Γιώργος Αγγελόπουλος είναι μέλος της Μόνιμης Γενικής Συνέλευσης της Φιλελεύθερης Συμμαχίας
