«Να σας πω ποιο είναι το χειρότερο; Ότι οι άνθρωποι του Facebook είχαν γνώση για το πρόβλημα και επέλεξαν να το αγνοήσουν. Και μόλις δημοσιεύεται το ρεπορτάζ του BBC, τι κάνουν; Σβήνουν σελίδες, που επί της ουσίας είναι αποδεικτικά στοιχεία», μας λέει από την άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής ο Αμρ αλ Αζμ.
Ο Λιβανέζος αρχαιολόγος, ο οποίος τα τελευταία χρόνια διδάσκει στο πανεπιστήμιο του Οχάιο, πρωταγωνιστεί σε πρόσφατο αποκλειστικό ρεπορτάζ του βρετανικού BBC, με θέμα τη διακίνηση κλεμμένων αρχαιοτήτων από τη Συρία. Εδώ και λίγες ημέρες πασχίζει να ανταποκριθεί στα αλλεπάλληλα αιτήματα δημοσιογράφων που ενδιαφέρονται για τα αποτελέσματα της έρευνάς του. Πρόκειται για έρευνα που συνεχίζεται, σπεύδει να μας εξηγήσει. Για την ακρίβεια, μετά το ρεπορτάζ του BBC, μάλλον μπαίνει σε νέα φάση, καθώς για πρώτη φορά υπήρξε αντίδραση από την πλευρά του fb.
Τα τελευταία πέντε χρόνια, ο Αλ Αζμ και μια ομάδα συνεργατών του παρακολουθούν δεκάδες γκρουπ στο fb, τα οποία εμπλέκονται με διάφορους τρόπους στην αγοραπωλησία των συριακών πολιτιστικών αγαθών, αλλά και στις συνεχόμενες λαθρανασκαφές σε ολόκληρη τη χώρα. Ηδη από το 2012, η διεθνής κοινότητα των αρχαιολόγων διαπίστωνε ότι τα πολιτιστικά αγαθά των κρατών της Μέσης Ανατολής έπεφταν όλο και συχνότερα θύματα της αναταραχής που προκάλεσε η Αραβική Ανοιξη, λέει ο Αλ Αζμ, ο οποίος έζησε και εργάστηκε στη Συρία από το 1998 έως το 2006.
«Παρατηρήσαμε, επίσης, ότι οι μεγαλύτερες καταστροφές δεν αφορούσαν τόσο τα πλήγματα σε αρχαιολογικούς χώρους που βρίσκονταν στα πεδία των μαχών, αλλά τον τεράστιο όγκο από πολύτιμα αντικείμενα που άρχισαν να εξαφανίζονται», προσθέτει. Αυτή η απλή και σχεδόν αυτονόητη διαπίστωση κινητοποίησε τον Αλ Αζμ και τους συναδέλφους του, που αποφάσισαν να αναζητήσουν τα ίχνη που άφηναν πίσω τους οι αρχαιοκάπηλοι.
«Ο σκοπός ήταν να εντοπίσουμε, να καταγράψουμε και να παρακολουθήσουμε την πορεία των αντικειμένων», συνεχίζει. «Και φυσικά έπρεπε να ξεκινήσουμε από τα πρόσωπα που παίρνουν μέρος σ'' αυτόν τον κύκλο δραστηριοτήτων». Ετσι, πολύ σύντομα οδηγήθηκαν στο Facebook και στα κλειστά του γκρουπ.
Η έρευνα του Αλ Αζμ δεν ξεκίνησε από τις σελίδες του κοινωνικού δικτύου, αλλά από τα πεδία των μαχών, στη Συρία. Ο αρχαιολόγος διευκρινίζει ότι όσο ο ίδιος και λίγοι ακόμη συνεργάτες περνούν ώρες μπροστά στις οθόνες τους, από την ασφάλεια που τους παρέχει η απόσταση από τον τόπο του εγκλήματος, μια ομάδα από Σύρους κάνουν την αληθινά δύσκολη κι επικίνδυνη δουλειά επί τόπου.
Πρόκειται για ντόπιους αρχαιολόγους και συντηρητές, οι οποίοι έχουν εισχωρήσει στα κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας, ώστε να αντλούν πληροφορίες, να φωτογραφίζουν τα αντικείμενα, ώστε να καταστεί δυνατό να καταγραφούν και να ξεχωρίζουν τα αυθεντικά από τα πλαστά. Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους υπήρξαν φοιτητές ή συνάδελφοι του Αλ Αζμ, οι οποίοι σήμερα διακινδυνεύουν τη ζωή τους για να ανακόψουν την αποψίλωση της κληρονομιάς τους.
Τι ακριβώς συμβαίνει σε αυτά τα γκρουπ, ζητάμε να μάθουμε. «Εξαρτάται από το είδος του γκρουπ. Υπάρχουν αυτά που προτρέπουν τα μέλη τους να επιχειρήσουν λαθρανασκαφές σε συγκεκριμένα σημεία, δίνοντάς τους το know how», μας απαντά. Διότι συνήθως δεν είναι καθόλου απλό να πάρεις ένα φτυάρι και να αρχίσεις να σκάβεις. «Αλλοι ψαρεύουν αγοραστές. Ανεβάζουν, για παράδειγμα, τη φωτογραφία ενός αντικειμένου και ρωτάνε αν υπάρχει κάποιος ενδιαφερόμενος».
Στη συνέχεια, εφόσον υπάρξει πράγματι ενδιαφερόμενος, η συζήτηση συνεχίζεται μέσα από υπηρεσίες ανταλλαγής μηνυμάτων με κρυπτογράφηση. Και έπεται η συνάντηση εκτός διαδικτύου. «Εννοείται ότι ένα τεράστιο ποσοστό των αντικειμένων που βρίσκονται σε προσφορά είναι πλαστά», λέει όταν ρωτάμε πώς είναι σε θέση τα χιλιάδες μέλη αυτών των γκρουπ να εκτιμήσουν την αξία των αντικειμένων. «Αλλά πάρα πολλά είναι αυθεντικά. Και μπορεί να πρόκειται για ένα μικρό αντικείμενο που κοστίζει μόλις εκατό δολάρια, αλλά μπορεί να δεις να πωλείται ένα θαυμάσιο μωσαϊκό αξίας 100.000 δολαρίων». Και φυσικά υπάρχουν εκείνοι οι λίγοι που είναι σε θέση να τα αναγνωρίσουν και να τα διακινήσουν.
Ο Αλ Αζμ επισημαίνει ότι με τις συριακές αρχαιότητες θα συμβεί ό,τι ακριβώς συνέβη και με τις ιρακινές. Τόσα χρόνια μετά τον πόλεμο στο Ιράκ και μόλις τώρα βλέπουμε να κάνουν σιγά σιγά την εμφάνισή τους τα προϊόντα της αρχαιοκαπηλίας που σάρωσε τη χώρα. Ο κύκλος είναι γνωστός λέει: Βρίσκεται ο πρώτος αγοραστής, το αντικείμενο περνάει λαθραία τα σύνορα και παραμένει καλά κρυμμένο για δυο - τρεις δεκαετίες.
Έως το 2015, η διαδρομή που επέλεγαν τα δίκτυα της αρχαιοκαπηλίας περνούσε μέσα από την Τουρκία. «Έκτοτε, οι τουρκικές αρχές έχουν εξαρθρώσει ομάδες που έκαναν αυτή τη δουλειά, αλλά νωρίτερα η περιοχή ήταν ζούγκλα. Γνωρίζω για πρόσωπα ακόμη και από ευρωπαϊκές χώρες που πήγαιναν με το αυτοκίνητο στη Ράκα, αγόραζαν αρχαιότητες με τον σωρό κι έφευγαν πάλι μέσω Τουρκίας», λέει ο Αλ Αζμ.
Σε ό,τι αφορά τις αρχαιότητες που κλάπηκαν από μουσεία, υπάρχει η ελπίδα ότι κάποτε θα εντοπιστούν. Δεν θα είναι καθόλου εύκολο να «καθαριστεί» η προέλευσή τους μέσα από διαδοχικές πωλήσεις, ώστε να φιγουράρουν μια μέρα σε έναν κατάλογο δημοπρασιών ή σε μια συλλογή. Αλλά, όπως παρατηρεί ο Λιβανέζος αρχαιολόγος, υπάρχουν αμέτρητα αντικείμενα που δεν έχουν καταγραφεί, καθώς και ένας σημαντικός αριθμός από άλλα, που έρχονται τώρα στο φως ως προϊόντα λαθρανασκαφών.
Όταν τον ρωτάμε αν είναι εφικτό να εκτιμήσει κανείς το μέγεθος της απώλειας, ο συνομιλητής μας απαντάει αρνητικά. «Όχι, όχι, δεν έχουμε επαρκείς πληροφορίες ώστε να φτάσουμε σε ασφαλή συμπεράσματα». Δεν γνωρίζουμε καν πόσο πλούσια σε αρχαιότητες είναι τα εδάφη που είχε υπό τον έλεγχό του το «Ισλαμικό κράτος».
Εκείνο που γνωρίζουμε με βεβαιότητα, συνεχίζει, είναι ότι το «Ισλαμικό κράτος» εκμεταλλεύτηκε τα πολιτιστικά αγαθά της Συρίας είτε για να χρηματοδοτήσει την εγκληματική δράση του είτε για προπαγανδιστικούς λόγους. Η πιο κραυγαλέα περίπτωση προπαγάνδας είναι οπωσδήποτε η καταστροφή της Παλμύρας. «Ο,τι δεν μπορούσαν πουλήσουν, το ανατίναξαν», παρατηρεί ο Αλ Αζμ, προσθέτοντας ότι «οι μαχητές του ''''Ισλαμικού κράτους'''' είχαν στήσει κανονική επιχείρηση αρχαιοκαπηλίας, επενδύοντας σε εργαλεία και ανθρώπινο δυναμικό που έκανε τις λαθρανασκαφές».
Θα μπορούσαν, δηλαδή, τα πρόσωπα που βρίσκονται πίσω από τα γκρουπ στο fb να συνδέονται με το «Ισλαμικό κράτος»; Ο συνομιλητής μας δεν έχει απάντηση σ'' αυτό. «Εκείνο όμως που θεωρούμε εξαιρετικά σημαντικό είναι το εξής: Πίσω από τις περίπου 70 ομάδες που παρακολουθούμε, βρίσκονται συνολικά μόλις 15-20 administrators. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν έχουμε να κάνουμε με ένα μάτσο άσχετους αργόσχολους που κάθονται στον καναπέ και σπάνε πλάκα», λέει. Εκτός από τη Συρία, τα δίκτυα της αρχαιοκαπηλίας είναι πολύ δραστήρια και στο Ιράκ, ακόμη και σήμερα, στη Λιβύη και οπωσδήποτε στην Υεμένη. «Είναι τρομακτικό πόσοι θησαυροί βγαίνουν λαθραία αυτόν τον καιρό από την Υεμένη. Μόλις πρόσφατα κάποιος είχε ανεβάσει στο fb ένα βίντεο που παρουσίαζε ένα έξοχο μπρούντζινο άγαλμα ύψους σχεδόν ενός μέτρου».
Το fb αρνείται να αναλάβει τις ευθύνες του
Σύμφωνα με τον Αμρ αλ Αζμ, την πρώτη φορά που το BBC απευθύνθηκε στο fb ζητώντας σχόλιο για τις αποκαλύψεις του καθηγητή και των συνεργατών του, οι υπεύθυνοι του κοινωνικού δικτύου έστειλαν στους δημοσιογράφους την ίδια τυποποιημένη απάντηση που είχαν στείλει, επανειλημμένα, στον ίδιο τον αρχαιολόγο. «Τα γνωστά, ότι δεν εγκρίνουν παράνομη δραστηριότητα, θα το κοιτάξουν κ.λπ.», λέει ο Αλ Αζμ.
Στη συνέχεια, όμως, ενημέρωσαν το BBC ότι έκλεισαν 49 τέτοιες ομάδες. «Μαζί με τους δημοσιογράφους, λοιπόν, επιχειρήσαμε να το επιβεβαιώσουμε. Και είδαμε ότι είχαν κλείσει μόλις πέντε», συνεχίζει. Κατά τον Αλ Αζμ, αυτή ακριβώς η τακτική είναι ό,τι χειρότερο. Διότι αφού το fb επέτρεψε, επί χρόνια ολόκληρα, τη δράση αυτών των γκρουπ, τώρα έρχεται και σβήνει αποδεικτικά στοιχεία. Τι θα έπρεπε να κάνει, κατά τη γνώμη του; Να συνεργαστεί με τις αρχές και τις ομάδες των ερευνητών - αρχαιολόγων, ώστε να καταλήξουν σε μια κοινή στρατηγική για την αντιμετώπιση του φαινομένου.
*Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο Παρασκευής 10 Μαΐου
