Η Τουρκία παρότι ξεκίνησε τη διείσδυση στην Αφρική εδώ και δύο δεκαετίες, ουδέποτε διέθετε στρατηγικό σχέδιο για την ήπειρο, εξηγεί στο Liberal, o Αστέρης Χουλιάρας, καθηγητής Συγκριτικής Πολιτικής και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου. Όπως σημειώνει, οι πρώτες προσπάθειες «πάτησαν» πάνω στο δίκτυο σχολείων που είχε δημιουργήσει ο Φετουλάχ Γκιουλέν σε χώρες της Αφρικής. Ωστόσο, μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος του 2015, η τουρκική διπλωματία ενεργοποιήθηκε ώστε αυτές οι εκπαιδευτικές δομές να περάσουν στη σφαίρα επιρροής του τουρκικού κράτους.
Ο Αστέρης Χουλιάρας τονίζει ότι η Τουρκία δεν είναι από τους μεγάλους παίκτες στην Αφρική. Δεν έχει το «βάρος» των ΗΠΑ, της Κίνας ή της Γαλλίας. Στην πραγματικότητα η παρουσία και η επιρροή της βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο με το Ιράν, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα ή το Κατάρ. Και, πέρα από αυτό, δεν πρέπει να υποτιμά κανείς το ρόλο των Αφρικανών και να τους θεωρεί «παθητικούς δρώντες». Οι αφρικανικές κυβερνήσεις είναι πολύ σκληροί διαπραγματευτές. Ακόμα και αδύναμα κράτη, όπως το Μαλί, καταφέρνουν να στρέφουν τον ένα εξωτερικό παράγοντα εναντίον του άλλου.
Το περιεχόμενο των σχέσεων της Τουρκίας με τις αφρικανικές χώρες είναι περισσότερο οικονομικό, αν και πρόσφατα έχει πραγματοποιήσει ορισμένες άλλες ενέργειες με περισσότερο γεωπολιτικό προσανατολισμό, με χαρακτηριστικά παραδείγματα την εκπαιδευτική στρατιωτική βάση στη Σομαλία, την αμυντική συμφωνία με τον Νίγηρα και την πώληση drones στην Αιθιοπία κατά τη διάρκεια του τοπικού εμφυλίου. «Πάντως, η Λιβύη, όπου η Τουρκία διατηρεί έντονη στρατιωτική παρουσία με την αποστολή μισθοφόρων, αποτελεί εξαίρεση», σημειώνει ο καθηγητής.
Μια, ακόμα, σημαντική αλλαγή στην εξωτερική οικονομική πολιτική της Τουρκίας στην Αφρική, μετά τη σύγκρουση με το δίκτυο του Γκιουλέν, είναι ότι από «εμπορικό κράτος» (trading state) έχει μετατραπεί σε ένα «κράτος που καταθέτει προσφορές» (bidding state) για σημαντικά έργα υποδομών. Οι πιο δραστήριοι παίκτες πλέον δεν είναι τόσο οι μικρομεσαίες εξαγωγικές εταιρίες της Ανατολικής Τουρκίας που συνδέονταν με το δίκτυο του Γκιουλέν, αλλά οι μεγάλες κατασκευαστικές που διατηρούν στενές σχέσεις με το κυβερνών κόμμα.
Ολοένα και περισσότερα τα τελευταία χρόνια, ειδικά στην υποσαχάρια Αφρική, σημαντικό ρόλο για την Άγκυρα παίζει η αναζήτηση της ήπιας ισχύος και του γοήτρου. Δεν είναι τυχαίο ότι η Τουρκία δίνει πάρα πολύ μεγάλα ποσά σε ανθρωπιστική βοήθεια. Το συνολικό εμπόριο της Τουρκίας με την Αφρική ανέρχεται στα 7,6 δισ. Την ίδια στιγμή η αναπτυξιακή βοήθεια την οποία προσφέρει - το 85% είναι ανθρωπιστική - φτάνει στα 8,6 δισ. δολάρια, από τα οποία το μεγαλύτερο μέρος κατευθύνεται στην Αφρική.
Η πολιτική αυτή συνδέεται κυρίως με την προσωπικότητα του Ερντογάν. Η διπλωματία που ασκεί η Τουρκία γίνεται ολοένα και περισσότερο προσωποκεντρική. «Ο Ερντογάν είναι πλέον πολύ πιο δημοφιλής στη Σομαλία και σε άλλες χώρες της Αφρικής ή της Μέσης Ανατολής (όπως στην Παλαιστίνη), απ' ό,τι στο εσωτερικό της Τουρκίας. Αρέσκεται να εμφανίζεται ως ηγέτης των Μουσουλμάνων και των καταπιεσμένων σε όλο τον κόσμο», επισημαίνει ο Αστέρης Χουλιάρας.
«Η Αφρική βοηθά την Τουρκία όχι τόσο στο να αποκτά "σκληρή ισχύ" (hard power) όσο "ήπια ισχύ" (soft power), δηλαδή να ασκεί γοητεία στην περιοχή αυτή μέσω της αυξημένης παρουσίας της και του γεγονότος ότι είναι μια μουσουλμανική και χωρίς αποικιοκρατικό παρελθόν χώρα που παρέχει βοήθεια. Ο ρόλος που επιδιώκει να προβάλει ο Ερντογάν είναι αυτός του διαμεσολαβητή μεταξύ των αναπτυγμένων και των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών. Μια καλοπροαίρετη δύναμη που δεν έχει σκοπό την εκμετάλλευση», εξηγεί.
Το αν αυτή η επιλογή θα κάνει τις χώρες της Δύσης να θεωρήσουν την Τουρκία ως ένα σημαντικό παράγοντα στην Αφρική ο καθηγητής σημειώνει: «Νομίζω πως όχι. Περισσότερο την αντιμετωπίζουν ως πρόβλημα, παρά ως μέρος της λύσης. Σε δηλώσεις του, ο Εμανουέλ Μακρόν κατηγόρησε ανοιχτά την Τουρκία ότι καλλιεργεί τη "μεταποικιακή μνησικακία". Επομένως, υπάρχει ανησυχία για τις πραγματικές φιλοδοξίες της Τουρκίας στην Αφρική, οι οποίες δεν έχουν παραμείνει σταθερές στις δύο τελευταίες δεκαετίες. Πιστεύω ότι η Τουρκία δεν διαθέτει στρατηγικό όραμα για την ήπειρο. Οι δράσεις της είναι περισσότερο ευκαιριακές. Η εμπλοκή της στην Αφρική ξεκίνησε από την επιρροή του Γκιουλέν, συνέχισε με την προώθηση των εξαγωγών και τη φιλοδοξία να κερδίσουν κάποιο έργο οι Τούρκοι επιχειρηματίες και τώρα υπάρχει η επιθυμία του Ερντογάν να εμφανιστεί ως ηγέτης διεθνούς ακτινοβολίας».
Η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη που παρουσίασαν πολλές χώρες της Αφρικής στις αρχές της δεκαετίας του 2000 έπαιξε ασφαλώς ρόλο στις επιλογές της Τουρκίας, αλλά πλέον υπάρχει σαφής κάμψη. «Εκείνη την περίοδο υπήρχε ενθουσιασμός διεθνώς για την οικονομική ανάπτυξη στην Αφρική. Στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, από τις δέκα ταχύτερα αναπτυσσόμενες χώρες στον κόσμο, οι έξι ήταν αφρικανικές. Τότε η Άγκυρα είδε μια ευκαιρία για οικονομικά οφέλη. Αλλά στη συνέχεια οι ρυθμοί μεγέθυνσης έπεσαν, γιατί οι αφρικανικές οικονομίες εξαρτώνται από τις διεθνείς τιμές των πρώτων υλών, οι οποίες υποχώρησαν. Γι' αυτό και νομίζω ότι η Τουρκία τα τελευταία χρόνια είναι προβληματισμένη για το κατά πόσον το άνοιγμα στην Αφρική, έφερε αυτά που περίμενε. Κατά συνέπεια, η συνέχιση του ενδιαφέροντος της Τουρκίας για την Αφρική συνδέεται πρωτίστως με το status του Ερντογάν», υπογραμμίζει ο Αστέρης Χουλιάρας.
Η κινητικότητα που επιδεικνύει η ελληνική εξωτερική πολιτική για την Αφρική έχει αξία, σύμφωνα με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. «Ο στόχος είναι η υποψηφιότητα της Ελλάδας για μια θέση μη μόνιμου μέλους στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ για την περίοδο 2025-6. Ο ρόλος των αφρικανικών χωρών είναι σημαντικός σε αυτή τη διαδικασία καθώς αποτελούν πολύ μεγάλη ομάδα στη Γενική Συνέλευση. Οι αφρικανικές χώρες είναι 54 στον αριθμό. Ωστόσο, υπάρχουν μεγάλοι περιορισμοί. Η Τουρκία δίνει τεράστια ποσά σε αναπτυξιακή βοήθεια ενώ ο αντίστοιχος προϋπολογισμός της Ελλάδας είναι σχεδόν μηδενικός – παρά τη "διπλωματία των εμβολίων". Υπάρχει, βέβαια, ένα δραστήριο Ελληνο-Αφρικανικό Επιμελητήριο που προσπαθεί να προωθήσει εμπόριο και επενδύσεις, οι κοινότητες, όμως, των Ελλήνων που κάποτε έπαιζαν σημαντικό ρόλο έχουν συρρικνωθεί».
*Ο Αστέρης Χουλιάρας είναι Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Με μια σειρά άρθρων το Liberal «ανοίγει» το κεφάλαιο Τουρκία επιχειρώντας να σκιαγραφήσει τις εξελίξεις στο εσωτερικό αλλά και τη θέση της γειτονικής χώρας στο διεθνές περιβάλλον. Ακαδημαϊκοί και αναλυτές φωτίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά της τουρκικής οικονομίας, εξωτερικής πολιτικής αλλά και την εσωτερική κατάσταση στη γείτονα.
