Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από την γέννηση του Αντρέι Ντμίτριεβιτς Σάχαροφ, του διαπρύσιου αυτού υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τον αγωνιστή της δημοκρατίας. Φυσικός, πατέρας της σοβιετικής υδρογονοβόμβας, αντιφρονών, εξόριστος, μαχητής της αποκατάστασης της δημοκρατίας στην πατρίδα του, ο Σάχαροφ μας κληροδότησε πλούσιο επιστημονικό και πολιτικό έργο.
Κατά τα προηγούμενα χρόνια, στην πατρίδα μας, είχε εκτυλιχθεί μία ολόκληρη εκστρατεία συσκότισης και αποσιώπησης της σπουδαίας αυτής προσωπικότητας του 20ου αιώνα. Με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από την γέννησή του, είναι ευκαιρία να αποκαταστήσουμε την πραγματική εικόνα για να αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση.
Στις 15 Ιανουρίου 1988, έγινε η πρώτη συνάντηση του τότε Γενικού Γραμματέα της Κ.Ε. Μιχαήλ Γκορμπατσόφ με τον Αντρέι Σάχαροφ, τον γνωστό αντιφρονούντα, μέλος της Ακαδημίας Επιστημών και πατέρα της σοβιετικής υδρογονοβόμβας.
Έχει τρομερό ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε την σκέψη των δύο αυτών ανθρώπων, οι οποίοι διαδραμάτισαν σημαντικό, αν όχι καθοριστικό ρόλο στην τύχη της πατρίδας του.
* * *
Ο Αντρέι Σάχαροφ για τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ
Από το βιβλίο του Αντρέι Ντμίτρεβιτς Σάχαροφ «Γκόρκι, Μόσχα, παρακάτω παντού».
Στις 15 Ιανουαρίου 1988 έγινε η συνάντηση του Διεθνούς Ιδρύματος για την επιβίωση και την εξέλιξη της ανθρωπότητας με τον Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ. Από την πλευρά του Ιδρύματος ήταν παρόντες οι διευθυντές, ορισμένοι κληθέντα από τους Βελίχοφ και Βίζνερ και τον εκτελεστικό διευθυντή Ρόλφ Μπιερνερστ, πρόσωπα, μεταξύ των οποίων ήταν ο Αρμέντ Χάμερ και ο Στόουν, και ορισμένοι συνεργάτες του μηχανισμού του Μπιέρνερστ. Μας παρακάλεσαν να περιμένουμε σε ένα γραφείο, δίπλα σε εκείνο, όπου έπρεπε να γίνει η σύσκεψη. Πέντε λεπτά πριν την έναρξη μπήκε ο Γκορμπατσόφ και τα πρόσωπα που τον συνόδευαν, χαιρέτησε δια χειραψίας τους συγκεντρωμένους, ανταλλάσσοντας με ορισμένους λίγα λόγια. Είπα πως τον ευχαριστώ για την παρέμβασή του όσον αφορά την τύχη την δική μου και της συζύγου μου: «Απέκτησα την ελευθερία μου και ταυτόχρονα νιώθω αυξημένη ευθύνη. Η ελευθερία και υπευθυνότητα είναι αδιαχώριστες». Ο Γκορμπατσόφ απάντησε: «Χαίρομαι πολύ που συνδέσατε τις δύο αυτές λέξεις». Περάσαμε στην αίθουσα. Αμέσως μετά την ομιλία του Γκορμπατσόφ, με σύντομες παρεμβάσεις μίλησαν οι Βελίχοφ, Βίζνερ και ορισμένοι «απλοί» διευθυντές (μεταξύ των οποίων ο Λιχατσόφ και εγώ) και ορισμένοι καλεσμένοι. Στην ομιλία μου είπε πως η σημασία του Ιδρύματος συνδέεται με την ανεξαρτησία του από τον κρατικό μηχανισμό οποιασδήποτε χώρας, από οργανισμούς και δομές που έχουν δικούς τους σκοπούς. Μίλησα για τα θέματα τα οποία είχα προτείνει (εκτός από την υπόγεια αποθήκευση των πυρηνικών αντιδραστήρων, δεν πρόλαβα να αναφερθώ σε αυτή την ομιλία, αλλά μετά την σύσκεψη, πλησίασα τον Γκορμπατσόφ και του μίλησα χωριστά γι αυτό το ζήτημα). Το κεντρικό ζήτημα της ομιλίας μου ήταν εκείνο για την μείωση της θητείας στον στρατό. Έδωσα στον Γκορμπατσόφ έναν κατάλογο που είχαν προετοιμάσει με δική μου παράκληση κατά τον Δεκέμβριο και Ιανουάριο, όσων δεσμωτών συνείδησης ήταν ακόμη στην φυλακή, στην εξορία και στα ψυχιατρικά νοσοκομεία. Δυστυχώς, ο κατάλογος αυτός καταρτίστηκε επιπόλαια και ανεπιτυχώς, εν μέρει λόγω των μεγάλων δυσκολιών εξασφάλισης αξιόπιστων πληροφοριών, εν μέρει λόγω της ανεπαρκούς σοβαρότητας εκείνων των πρώην κρατουμένων για λόγους συνείδησης που ασχολήθηκαν με αυτό το ζήτημα. Κατά την γνώμη μου, αυτή η μικρή θλιβερή ιστορία, είναι μία από τις εκφάνσεις του εσωτερικού αποπροσανατολισμού στις νέες συνθήκες. Τον κατάλογο δεν υπήρχαν συγκεκριμένα στοιχεία για τα πρόσωπα που αναφέρονταν. Εγώ, στην ομιλία μου, είπα πως έχω αυτόν τον κατάλογο και τον έστειλα, δια περιφοράς στον Γκορμπατσόφ (μας είχαν βάλει να καθίσουμε γύρω από ένα μεγάλο, μαρμάρινο οβάλ τραπέζι, στο κέντρο του οποίου, στο πάτωμα ήταν ένα θαυμάσιο βάζο με λουλούδια ή κάποιο παρτέρι). Τον κατάλογο τον είχε φτιάξει ένας άνθρωπος που καθόταν κοντά μου. Προσέχοντας το έκπληκτό μου βλέμμα ο Γκορμπατσόφ, είπε πως είναι σύμβουλός του (στην συνέχεια έμαθα πως το επίθετό του είναι Φρολόφ). Ο κατάλογος αυτός διαβιβάστηκε στην Εισαγγελία της Ε.Σ.Σ.Δ. Μας τηλεφώνησε αρκετές φορές αναφορικά με αυτόν τον κατάλογο ο αναπληρωτής του Γενικού Εισαγγελέα Βασίλιεφ. Πιθανόν, ο κατάλογος αυτός να έπαιξε κάποιο ρόλο στην τύχη ορισμένων αποφυλακισθέντων δεσμωτών συνείδησης το 1988.
Στο τέλος της σύσκεψης μίλησε ο Μ. Σ. Γκορμπατσόφ. Αφού αναφέρθηκε εν συντομία στην σημασία που έχει για τον ίδιο το Ίδρυμα ως διεθνής οργάνωση, η οποία ιδρύθηκε στο πνεύμα των αρχών της νέας πολιτικής σκέψης, το μεγαλύτερο μέρος της ομιλίας του το αφιέρωσε στην κρυφή, ορισμένες φορές φανερή, συζήτηση μαζί μου (και με άλλους θιασώτες μίας πιο ριζοσπαστικής πολιτικής). Ο Γκορμπατσόφ υπογράμμισε τον κίνδυνο που προκύπτει από την βιασύνη και από την υπέρβαση ορισμένων αναγκαίων ενδιαμέσων σταδίων. Αναφορικά με το σχέδιο για την μείωση της στρατιωτικής θητείας, μίλησε για τον κίνδυνο και την ματαιότητα των μονομερών ενεργειών της Ε.Σ.Σ.Δ. στον τομέα του αφοπλισμού, φέροντας ως επιχείρημα την πρόσφατη εμπειρία από το μορατόριο των πυρηνικών δοκιμών (κατά την γνώμη μου, το παράδειγμα δεν ήταν πειστικό. Για την ανάλυση των επιπτώσεων ενός τόσο γιγαντιαίου και πρωτόγνωρου βήματος, όπως η κατά το ήμισυ μείωση της στρατιωτικής θητείας, με την επικείμενη μετάβαση σε έναν επαγγελματικό στρατό, οι αναλογίες γενικά, δεν προσφέρονται). Αυτή ήταν η πρώτη προσωπική μου συνάντηση με τον Μ. Σ. Γκορμπατσόφ. Πριν από αυτή, είχα μιλήσει μαζί του στο τηλέφωνο τον Δεκέμβριο του 1986. Στην συνέχεια, το 1989, υπήρξαν ορισμένες συναντήσεις, για τις οποίες θα γράψω. Η πρώτη, προσωπική μου εντύπωση για τον Γκορμπατσόφ ήταν γενικά θετική. Μου φάνηκε έξυπνος και συγκρατημένος άνθρωπος, ευρηματικό στην συζήτηση. Θεωρούσα την γραμμή Γκορμπατσόφ συνεπή φιλελεύθερη, με σταδιακή ποιοτική προώθηση των μεταρρυθμίσεων και της δημοκρατίας.
Φυσικά, δεν με ικανοποιούσε η επαμφοτερίζουσα, ορισμένες φορές αντιθετική χροιά ορισμένων ενεργειών της ηγεσίας και η ατέλεια ορισμένων νόμων, όπως για παράδειγμα, του νόμου για τα έσοδα από μη εργατική δραστηριότητα. Γενικά, όμως, όλα αυτά τα απέδιδα στους περιορισμούς, οι οποίες είναι αναπόφευκτοι για κάθε ηγεσία, ιδιαίτερα για τον μεταρρυθμιστή, λόγω των «κανόνων του παιχνιδιού», που είναι χαρακτηριστικοί σε εκείνο το περιβάλλον, στο οποίο έκανε καριέρα και βρισκόταν ο Γκορμπατσόφ. Συνολικά, έβλεπα τον Γκορμπατσόφ ως εκείνον που ανέλαβε την πρωτοβουλία και άξιο ηγέτη της περεστρόικα. Ο Γκορμπατσόφ με αντιμετώπιζε με σεβασμό και μάλιστα με μία κρυφή χροιά προσωπικής συμπάθειας.
* * *
Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ για τον Αντρέι Σάχαροφ
Η συνέντευξη αυτή δημοσιεύτηκε το 2001 στην «Συλλογή Σάχαροφ», Ρωσικό Πανεπιστήμιο Ανθρωπιστικών Επιστημών, Μόσχα.
Π.Π.: Πότε ακούσατε για πρώτη φορά για τον Σάχαροφ; Πώς μάθατε τις απόψεις του, διαβάζοντας άρθρα, βιβλία, μέσω των αναφορών του δυτικού Τύπου, στα έγγραφα της ΚΑ.ΓΚΕ.ΜΠΕ, μέσω αφηγήσεων άλλων; Ποια ήταν η αντίδρασή σας, Υπήρχε κάτι που ταίριαζε με τις προσωπικές σας απόψεις;
Μ.Γ.: Για τον Αντρέι Ντμίτριεβιτς Σάχαροφ άκουσα για πρώτη φορά, μαζί με τους σοβιετικούς πολίτες, κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’60. Φυσικά, το όνομά του δεν αναφερόταν στον Τύπο, οι δηλώσεις του αποσιωπούνταν, μα η γνώμη του γινόταν γνωστή. Τον έμαθα, θα έλεγα, από αφηγήσεις άλλων ανθρώπων. Μου έλεγαν πως είναι διακεκριμένος επιστήμονας, ένας από τους δημιουργούς της πυρηνικής μας ασπίδας, συζητούσαμε τις σκέψεις και τις δηλώσεις του. Θα έλεγα πως πολλές από αυτές τις σκέψεις, ήδη τότε ήταν ευρέως διαδεδομένες στην κοινωνία. Η επιδίωξη δημοκρατικότερων, ελεύθερων μορφών ζωής, το αίτημα των αλλαγών, την εποχή εκείνη δεν είχε φτάσει στην αποκορύφωσή του, όπως στις αρχές της δεκαετίας του ’80, αλλά οι άνθρωποι προβληματίζονταν, οι αμφιβολίες και τα ερωτηματικά πρόεκυπταν διαρκώς.
Στην συνέχεια, άρχισαν να εμφανίζονται στον Τύπο διάφορα αποκαλυπτικά άρθρα για τον Σάχαροφ, αλλά δεν μπορούσες να σχηματίσεις άποψη για το πραγματικό περιεχόμενο των άρθρων και των συνεντεύξεων του. Ήθελα να μάθω περισσότερα για αυτόν τον άνθρωπο και ένα περιστατικό μου έδωσε αυτή την δυνατότητα.
Ήταν καλοκαίρι, δεν θυμάμαι ποιας χρονιάς, όταν στο Κισλοβόντσκ έκανε διακοπές το μέλος της Ακαδημίας Επιστημών Π. Λ. Καπίτσα, άνθρωπος με μεγάλο κύρος, θρυλικός θα έλεγα. Η ευκαιρία να τον γνωρίσω και να συζητήσω μαζί του ήταν πολύ σημαντική για μένα. Μιλήσαμε για πολλά και, μεταξύ αυτών, και για τον Σάχαροφ. Τον ρώτησα τι συμβαίνει, γιατί ο Σάχαροφ έγινε προβλήματα. Ο Καπίτσα απάντησε ότι τα μεγαλύτερα προβλήματα του Σάχαροφ προέκυψαν από την επιστολή του προς την Κ.Ε. του Κ.Κ.Σ.Ε. Του είπα πως παρά το γεγονός ότι είμαι μέλος της Κ.Ε. δεν έχω διαβάσει την επιστολή του, δεν μας την κοινοποίησαν. Από την αφήγηση του Καπίτσα, κατάλαβα πως στην επιστολή αυτή γίνεται λόγος για τον εκδημοκρατισμό, για την ειρηνική συνύπαρξη και την σύγκλιση των συστημάτων, για την αναγκαιότητα μείωσης των στρατιωτικών δαπανών. Ήταν οι επιφυλάξεις του ανθρώπου που δημιούργησε ένα όπλο τρομακτικής ισχύος, σκεφτόταν τις επιπτώσεις αυτού του πράγματος και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι θα πρέπει να αλλάξουν οι σχέσεις μεταξύ της Ε.Σ.Σ.Δ. και των Η.Π.Α. Από αυτό ξεκίνησαν όλα.
Ο Καπίτα μου μίλησε για τις υπηρεσίες που πρόσφερε ο Σάχαροφ στην επιστήμη και την άμυνα, για το πως η μυστικοπάθεια τον βασανίζει, πως ο άνθρωπος θέλει να πει την άποψή του, αλλά αντιμετωπίζει μία απρόσεκτη συμπεριφορά στο πρόσωπό του. Όντως, με την επιστολή ασχολήθηκαν αξιωματούχοι της Κ.Ε., οι οποίοι κάθε άλλο παρά προοδευτικά σκεπτόμενοι ήταν, και, φυσικά, η ΚΑ.ΓΚΕ.ΜΠΕ. Με τον Σάχαροφ δεν μιλούσαν καν φυσιολογικά. Κατά πάσα πιθανότητα, οι ιδεολογικοί ταγοί, ο Μ. Α. Σούσλοφ, θεωρούσαν πως ο Σάχαροφ φυτρώνει εκεί που δεν τον σπέρνουν. Τι συνέβη στην συνέχεια είναι γνωστό. Ο Σάχαροφ έκανε ιδιαίτερα οξείς δηλώσεις αναφορικά με την εισβολή των σοβιετικών στρατευμάτων στο Αφγανιστάν, πράγμα που αποτέλεσε την αφορμή για την εξόρισή του από την Μόσχα στο Γκόρκι. Τι να πούμε γι’ αυτό; Θυμάμαι πως αντέδρασα σε αυτή την πολεμική επιχείρηση. Ήμουν διακοπές τότε στον Νότο, ήταν εκεί και ο Έντουαρντ σεβαρνάτζε και οι δύο μας ήμασταν έκπληκτοι για αυτό που είχε συμβεί, για αυτό που έκαναν. Επιπλέον, πολλά μέλη του Πολιτικού Γραφείου δεν ρωτήθηκαν, δεν είχαν ενημερωθεί. Καταλαβαίναμε πλέον πως είναι σύμπτωμα βαριάς νόσου του συστήματος. Και, τουλάχιστον, στην συγκεκριμένη περίπτωση πρόκυψε η σκέψη: «Πώς θα ζήσουμε περαιτέρω;» Στην συνέχεια η σκέψη αυτή επανερχόταν διαρκώς με μεγαλύτερη ένταση.
Π.Π.: Πώς καταλήξατε στην σκέψη για την αναγκαιότητα να δοθεί η ευκαιρία στον Σάχαροφ να επιστρέψει από το Γκόρκι στην Μόσχα; Ήταν μία απόφαση «υπαγορευμένη» από κάποιον; Ήταν δύσκολο να την αποφασίσει το Πολιτικό Γραφείο;
Μ.Γ.: Με ακρίβεια μπορώ να πω πως η απόφαση αυτή δεν ήταν υπαγορευμένη από κάποιον, παρόλο που το όνομα του Σάχαροφ αναφερόταν στον κύκλο μου. Η απόφαση για την εξορία του Σάχαροφ από την Μόσχα, και, ουσιαστικά, την στέρηση της ελευθερίας του, ήταν κάτι που το θεωρούσα αδικία, απαράδεκτο και επιπλέον μία προσωπική επίθεση. Γνώριζα, την αντίδραση που προκάλεσε στην Ακαδημία επιστημών, μεταξύ των διανοουμένων και πολλών άλλων ανθρώπων. Φυσικά, έπρεπε να σταματήσει αυτή η αδικία. Παρ’ όλα αυτά, ζήτησα να μου φέρουν τον φάκελο, για να κοιτάξω πως τεκμηριώθηκε αυτή η απόφαση. Λίγες ημέρες αργότερα μου ανέφεραν πως δεν υπάρχει κανένας «φάκελος», και πως δεν υπάρχει καμία απολύτως τεκμηρίωση. Αυτό με συγκλόνισε. Έθεσα το ζήτημα στο Πολιτικό Γραφείο γιατί έπρεπε να ληφθεί μία σωστή απόφαση και να ληφθεί με τον προσήκοντα τρόπο.
Δεν συνάντησα καμία αντίδραση εκ μέρους των άλλων μελών του Πολιτικού Γραφείου. Επιπλέον, όπως νόμιζα, όλοι ειλικρινώς τάχτηκαν υπέρ της επιστροφής του Σάχαροφ στην Μόσχα, υπέρ του να επιστρέψει στην εργασία του και να ζεις φυσιολογικά, χωρίς περιορισμούς. Το μοναδικό ζήτημα που προκάλεσε συζήτηση ήταν το πως θα «οργανωθεί» όλο αυτό, πως να ανακοινωθεί κ.λπ.
Π.Π.: Πώς προέκυψε η απόφαση να τηλεφωνήσετε προσωπικά στον Σάχαροφ για να το ανακοινώσετε την απόφαση;
Μ.Γ.: Θεωρούσα πως αυτό είναι το σωστό. Κατά την διάρκεια της συζήτησης στο Πολιτικό Γραφείο, προτάθηκαν και άλλες εκδοχές, για παράδειγμα, να ανατεθεί στον πρόεδρο της Ακαδημίας Επιστημών να ενημερώσει γι’ αυτή την εξέλιξη τον Αντρέι Ντμίτριεβιτς. Τότε, όμως, είπα, πως θα ήταν σωστότερο να τον τηλεφωνήσω ο ίδιος στο Γκόρκι, να τον ενημερώσω για την απόφαση, να συζητήσουμε και όλοι τάχθηκαν υπέρ. Εξάλλου, χρειαζόταν κάποιος χρόνος ώστε οι διαβιβαστές της ΚΑ.ΓΚΕ.ΜΠΕ. να αποκαταστήσουν την επικοινωνία, αλλά η συζήτηση έγινε και χαράχτηκε στην μνήμη μου. Ο Αντρέι Ντμίτριεβιτς ήταν πολύ ταραγμένος, θα έλεγα εκνευρισμένος, τον έπνιγαν όλα όσα ήθελε οπωσδήποτε να μου πει και εγώ προσπάθησα αρχικά να τον καθησυχάσω, για να του πω το σημαντικότερο: το Πολιτικό Γραφείο αποφάσισε ότι μπορεί να επιστρέψει στην Μόσχα. Του είπα: έχετε διαμέρισμα, δουλειά και πιστεύετε ότι μπορείτε να δουλέψετε φυσιολογικά και να ασχοληθείτε με το έργο σας. Ο Σάχαροφ με άκουσε και αμέσως άρχισε να μου μιλάει για εκείνο που τον απασχολούσε περισσότερο: «Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς, σας παρακαλώ να απελευθερώσετε όλους τους κρατούμενους για λόγους συνείδησης, οι οποίοι σήμερα βρίσκονται στην φυλακή». Μου παρέθεσε στοιχεία, ανέφερε ονόματα, βιαζόταν και για μένα, ειλικρινά σας μιλάω, ήταν δύσκολο να του πω πως με αυτές τις υποθέσεις θα ασχοληθούμε αμέσως και πως όντως έχω αυτή την πρόθεση: στην χώρα, όπου γίνονται αλλαγές, διευρύνεται η διαφάνεια, οι άνθρωποι δεν μπορούν να είναι φυλακή για τις ιδέες τους, για τις απόψεις τους. Για τον Σάχαροφ ήταν σημαντικό να μην παραπεμφθεί η υπόθεση στις καλένδες, γι’ αυτό και πίεζε κατ’ αυτόν τον τρόπο.
Π.Π.: Υπολογίζατε σε συνεργασία με τον Σάχαροφ, στην υποστήριξη του στην υπόθεση της Περεστρόικα; Σε ποιο βαθμό μπορούμε να πούμε πως ο Σάχαροφ ήταν οπαδός σας ή μήπως παρόλα αυτά έρεπε πιο πολύ προς την «ασυμβίβαστη αντιπολίτευση»:
Μ. Γ.: Δεν μίλησα μαζί του για υποστήριξη, αλλά, ήμουν πεισμένος, απόλυτα, ότι ένας τέτοιος άνθρωπος θα έπρεπε να εμπλακεί στην εν εξελίξει διαδικασία. Και αυτό συνέβη. Εκείνα τα χρόνια τα πάντα άλλαζαν πολύ γρήγορα και το γεγονός ότι ο Αντρέι Ντμίτριεβιτς όντως «ενεπλάκη» πολύ γρήγορα, δεν εξέπληξε κανένα. Ήταν μέρος της Περεστρόικα, μέρος εκείνων των αλλαγών, οι οποίες παλιότερα θεωρούνταν αδιανόητες, ενώ τώρα έτρεχαν ταχύτερα απ’ ότι μπορούσε να υποθέσει στα πιο τολμηρά άρθρα και προτάσεις του: είχαμε την Διαφάνεια, την ελευθερία του λόγου, ελεύθερες εκλογές, λύνονταν τα προβλήματα του αφοπλισμού που απασχολούσαν τον Σάχαροφ, της οικολογίας. Είχε αρχίσει η ίδρυση μη κυβερνητικών οργανώσεων. Συναντιόμασταν σε συνέδρια μίας εξ αυτών των οργανώσεων, του Ιδρύματος για την επιβίωση και την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Χαιρετηθήκαμε και ο Σάχαροφ άρχισε αμέσως να μου μιλάει για τους ανθρώπους που βρισκόταν ακόμη στην φυλακή, με κατηγορίες πολιτικού χαρακτήρα. Θα πρέπει να πω πως είχε κάθε λόγο για ανησυχία, γιατί η ΚΑ.ΓΚΕ.ΜΠΕ απαιτούσε από την πλειονότητά τους να υπογράψουν αίτηση απελευθέρωσης, ενώ οι άνθρωποι πίστευαν πως αντιμετωπίστηκαν άδικα και δεν ήθελαν να υπογράψουν τέτοιες αιτήσεις. Όπως, όμως, γνωρίζετε, μετά από λίγο αυτοί οι άνθρωποι απελευθερώθηκαν. Όταν ο Σάχαροφ εξελέγη για το Συνέδριο των Λαϊκών Αντιπροσώπων, είχε την ευκαιρία, τόσο κατά την διάρκεια των εργασιών του συνεδρίου, όσο και με τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, να διατυπώσει την θέση του για όλα τα ζητήματα. Πρότεινε το δικό του σχέδιο Συντάγματος της «Ένωσης Σοβιετικών Δημοκρατιών της Ευρώπης και της Ασίας». Σε αυτό το σχέδιο υπήρχαν πολλά ενδιαφέροντα σημεία, οι σκέψεις και οι προτάσεις του Σάχαροφ ήταν στο ίδιο μήκος κύματος με όλα όσα κάναμε εκείνη την εποχή. Για αυτό και τον θεωρούσα σύμμαχο. Η θέση του την εποχή εκείνη, ήταν η εξής: εγώ στηρίζω τον Γκορμπατσόφ, αλλά όχι άνευ όρων. Εγώ πάλι, δεν του ζητούσα άνευ όρων υποστήριξη. Είμαι ευγνώμον για αυτή την θέση του Σάχαροφ.
Πολλοί, προφανώς, είπαν πολλά για εμένα στον Αντρέι Ντμίτριεβιτς, με διέβαλαν. Αναφορικά με αυτό, θυμάμαι ένα περιστατικό. Μετά τις συνεδριάσεις του συνεδρίου, συχνά έμενε για ώρα πολλή στο κτίριο, ετοιμαζόταν για την επόμενη ημέρα, σχεδόν μέχρι τα μεσάνυχτα. Μία από εκείνες τις ημέρες, όταν μπήκα στην αίθουσα των συνεδριάσεων, είδα κοντά στην σκηνή, όπου ήταν το προεδρείο, τον Αντρέι Ντμίτριεβιτς. Μετά την συνεδρίαση με περίμενε, αλλά δεν μου το είχαν πει οι συνεργάτες μου (αυτός ήταν ο κομματικός μηχανισμός τότε), πράγμα για το οποίο τους επέπληξα. Μου είπε πως θέλει να μιλήσουμε. Τον ρώτησα πως του φαίνεται το συνέδριο, αν συμφωνεί πως «η διαδικασία προχωράει» και αν ανεβάζει στροφές. Συμφώνησα. Τι θέλετε να μου πείτε, ρώτησα. Ο Αντρέι Ντμίτριεβιτς μου είπε πως ανησυχεί κάτι που άκουσε: λένε πως μπορούν να ασκήσουν πιέσεις σ’ εμένα, να χρησιμοποιήσουν κάποια στοιχεία διαφθοράς, τα οποία είχαν να κάνουν με την δράση μου στον Βόρειο Καύκασο. Απάντησα: «Αντρέι Ντμίτριεβιτς, μπορείτε να κοιμάστε ήσυχος, ο Γκορμπατσόφ δεν έκανε τίποτα από όλα αυτά». Από την αντίδρασή του κατάλαβα πως πιστεύει στα λόγια μου. Τα προβλήματα προέκυψαν γιατί ο Αντρέι Ντμίτριεβιτς ως βουλευτής ήθελε ιδιαίτερη αντιμετώπιση. Φυσικά, είχε τους λόγους τους, εγώ όμως ως προεδρεύον ήμουν υποχρεωμένος να λαμβάνω υπ’ όψιν μου και άλλες απόψεις. Ο Αντρέι Ντμίτριεβιτς συχνά περίμενε στην σειρά για να πάρει το μικρόφωνο. Ζητούσε τον λόγο. Του έλεγα πως θα του δώσω τον λόγο και συνήθως μιλούσε. Μία ημέρα, όταν η συντριπτική πλειονότητα των βουλευτών ζητούσε την ολοκλήρωση της συζήτησης, επέμενε να πάρει τον λόγο και εγώ, σε αντίθεση με την άποψη της πλειοψηφίας, του έδωσα τον λόγο για πέντε λεπτά. Πέρασαν όμως δέκα και συνέχιζε να μιλάει. Οι βουλευτές του προεδρείου είχαν δυσανασχετήσει. Εκείνος συνέχιζε να μιλάει, ανεξάρτητα από τις παρακλήσεις μου. Στο τέλος είπα: «Κλείστε το μικρόφωνο». Έγιναν πολλές συζητήσεις για αυτό το περιστατικό, νομίζω, όμως, πως δεν ήταν κάτι σημαντικό. Συνέχισα να θεωρώ τον Σάχαροφ σύμμαχο της Περεστρόικα.
Π.Π: Τι ήταν εκείνο στις σκέψεις και στις δηλώσεις του Σάχαροφ πριν την Περεστρόικα και κατά την διάρκεια της, το οποίο θεωρείτε επίκαιρο, χωρίς να έχει χάσει την σημασία του;
Μ.Γ.: Νομίζω πως πρώτα απ’ όλα, ο γενικός δημοκρατικός προσανατολισμός της σκέψης του. Φυσικά, στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’80 και νωρίτερα, αυτήν την δημοκρατική πορεία, υποστήριζε η πλειονότητα του πολιτικοποιημένου τμήματος της κοινωνίας μας. Θα πρέπει, όμως, να ομολογήσω πως σήμερα η κατάσταση έχει αλλάξει και πολλοί από εκείνους που παλιότερα υποστήριζαν την δημοκρατίας ή αυτοαποκαλούνταν δημοκράτες, λένε πως η Ρωσία χρειάζεται ένα στιβαρό χέρι, πως είναι δυνατόν με αυταρχικές μεθόδους να εκσυγχρονιστεί η οικονομία και η τεχνολογία. Κατά την γνώμη μου, αυτή η θέση, ήταν απολύτως ξένη για τον Σάχαροφ. Παρ’ όλα αυτά, έθετε σε πρώτη προτεραιότητα τον άνθρωπο - τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του ανθρώπου γενικά, αλλά και την μοίρα κάθε μεμονωμένου ανθρώπου. Αυτό είναι πολύ σημαντικό και εν πολλοίς αγνοήθηκε τα επόμενα χρόνια. Έτσι, τώρα θα πρέπει να στραφούμε ξανά προς αυτό. Νομίζω πως είναι πολύ σημαντικές οι απόψεις του Σάχαροφ για τον αφοπλισμό, για την επίλυση των οικουμενικών προβλημάτων της ανθρωπότητας, του ενεργειακού και του οικολογικού ζητήματος. Ο ίδιος, όμως, κατανοούσε πως ήταν ένας πολύ δύσκολος δρόμος. Χρειάζεται όχι απλά ο πυρηνικός αφοπλισμός, αλλά και η αποστρατικοποίηση της σκέψης και της πολιτικής. Το τελευταίο διάστημα σκέφτομαι και γράφω πολύ, θα πρέπει να απαλλαγούμε από την μιλιταριστική κληρονομιά του 20ού αιώνα.
Ο Αντρέι Ντμίτριεβιτς μας κληροδότησε πολύ σοβαρούς στοχασμούς για το ενεργειακό πρόβλημα, για τον ρόλο της πυρηνικής ενέργειας, την οποία θεωρούσε μεταβατική. Αυτό είναι πολύ επίκαιρο σήμερα, όταν υπάρχει η αναγκαιότητα για την οικονομία «χαμηλών ρύπων», αλλά δεν νομίζω πως θα καταφέρουμε να αντικαταστήσουμε πλήρως τα ορυκτά καύσιμα στο προβλέψιμο μέλλον. Για τον λόγο αυτό, προφανώς, θα πρέπει να ασχοληθούμε με την ανάπτυξη της ασφαλούς πυρηνικής ενέργειας, όπως πρότεινε ο Σάχαροφ.
Π.Π: Ακολουθεί η πιο δύσκολη, ίσως ερώτηση: Πώς, κατά την αντίληψη σας, θα αντιμετώπιζε ο Σάχαροφ τα γεγονότα της τελευταίας περιόδου, αν ζούσε: την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, τον κανονιοβολισμό του κοινοβουλίου, τις βαριές επιπτώσεις για την πλειονότητα των ανθρώπων λόγω των μεταρρυθμίσεων της δεκαετίας του ’90;
Όντως, πρόκειται για δύσκολη ερώτηση. Δεν θα ήθελα να φτιάξω σενάρια. Νομίζω, όμως, πως ο ρόλος του θα ήταν θετικός. Νομίζω πως θα ήταν κατά της διάσπασης του δημοκρατικού κινήματος, το οποίο ενισχύθηκε το 1990 - 1991. Υπήρξαν άνθρωποι, οι οποίοι επίτηδες όξυναν την κατάσταση, ο Σάχαροφ, όμως, όπως πιστεύω, δεν το ήθελε αυτό. Δεν ξέρω, ποια θα ήταν η άμεση αντίδραση του στην διάλυση της Ένωσης, πιστεύω όμως πως θα βίωνε βαριά τις επιπτώσεις της στους ανθρώπους. Ουσιαστικά, παντού αυτό οδήγησε σε μαζικές παραβιάσεις των δικαιωμάτων των πολιτών. Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν ήταν ένα σύνθημα για τον Σάχαροφ. Σε αυτόν ειδικά τον τομέα, οι επιπτώσεις σε πολλές Δημοκρατίες ήταν πολύ βαριές. Και φυσικά, δεν μπορώ να φανταστών τον Αντρέι Ντμίτριεβιτς να χειροκροτεί τον κανονιοβολισμό του κοινοβουλίου τον Νοέμβριο του 1933. Θα πρέπει να θυμόμαστε πάντα πως ο Σάχαροφ είχε πάντα ηθική στάση. Έτσι τον θυμάμαι.
