Ήταν Φεβρουάριος. Μια στιγμή πριν μία σφαίρα στο σβέρκο κόψει το νήμα της ζωής της Μαρίας Κάρλοβνα, πρόλαβε να δει ένα τεράστιο μαύρο λάκκο γεμάτο πτώματα, μία σειρά ανθρώπων να στέκεται μαζί της στην άκρη αυτού του ερέβους. Είχε έρθει η ώρα της.
Εκείνη ακριβώς τη στιγμή, θα μπορούσε να φανταστεί ότι στέκεται στην άκρη της σκηνής, ότι μπροστά της, στα σκοτεινά είναι ο χώρος της ορχήστρας και πίσω της η σκηνή. Ήταν η σειρά της να βγει. Δεν θα μπορούσε να παίξει αυτόν τον ρόλο, μα είχε ήδη επικυρωθεί ο ρόλος της, ο ρόλος της Λετονής, την οποία έπρεπε να εκτελέσουν εκείνη την παγωμένη χειμωνιάτικη μέρα.
Στις 3 Φεβρουαρίου 1938, στο πεδίο βολής της N.K.V.D. στο Μπούτοβο εκτελέστηκαν 258 άτομα, εκ των οποίων οι 229 ήταν Λετονοί.
Εκείνη τη χρονιά οι Λετονοί είχαν την τιμητική τους. Καθημερινά εκτελούσαν πολλούς. Αναδιφώντας τα αρχεία στο Μπούτοβο, μπορούμε να δούμε στις καταστάσεις των εκτελεσθέντων ότι στις 28 Φεβρουαρίου υπάρχουν 74 λετονικά επίθετα. Μέχρι σήμερα, είναι άγνωστο πόσες ανθρώπινες ζωές υπάρχουν θαμμένες στους ομαδικούς τάφους του Μπούτοβο. Σύμφωνα με τους επιστήμονες που δουλεύουν εδώ και πολλά χρόνια, ο αριθμός αυτός ίσως υπερβαίνει τις 70.000.
Σύμφωνα με την ετήσια έκδοση «Πεδίον βολής Μπούτοβο», από τις 7 Αυγούστου 1937 μέχρι τις 19 Οκτωβρίου 1939 σε αυτό το μικρό χωριό στα περίχωρα της Μόσχας, οι άντρες της N.K.V.D. εκτέλεσαν 20.765 άτομα που ανήκαν σε 70 διαφορετικές εθνικότητες. Από αυτούς οι 1.142 εκτελέστηκαν επειδή ήταν Λετονοί, κάθε έκτη γυναίκα δολοφονήθηκε γιατί ήταν Λετονή. Εκτός από αυτό περισσότεροι από 300 Λετονοί εκτελέστηκαν σε άλλα «σημεία» στα περίχωρα της Μόσχα, τη στιγμή που ο συνολικός αριθμός των Λετονών που ζούσαν στη ρωσική πρωτεύουσα δεν ήταν μεγαλύτερος του 1,5% του πληθυσμού, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή.
Ωστόσο, εκείνη ειδικά η ημέρα, η 3η Φεβρουαρίου θα μείνει για πάντα στην ιστορία της σταλινικής τρομοκρατίας ως η «Ημέρα της λετονικής εκτέλεσης». Και αυτό γιατί, εκείνη την ημέρα εκτελέστηκε όλος ο θίασος ενός από τα μοσχοβίτικα θέατρα, του λετονικού θεάτρου «ΣΚΑΤΟΥΒΕ».
Το θέατρο είχε ιδρυθεί το 1919. Ιδρυτής του ήταν ο μαθητής και συνοδοιπόρος του Βαχτάνγκοφ Όσβαλντ Γκλαζνιέκς (Γκλαζουνόφ). Το θέατρο ΣΚΑΤΟΥΒΕ ήταν ένα από τα τρία θέατρα που λειτουργούσαν στην Ε.Σ.Σ.Δ. κατά τις δεκαετίες του 1920 και 1930. Η λέξη ΣΚΑΤΟΥΒΕ στα λετονικά σημαίνει: σκηνή. Το θέατρο ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές στο μοσχοβίτικο κοινό, ενώ η λετονική κοινότητα απλά λάτρευε τους ηθοποιούς του θιάσου.
Η λετονική κοινότητα είχε μακρά ιστορία στη Μόσχα, αφού μετρούσε ήδη 150 χρόνια από την εποχή της πρώτης της εγκατάστασης, ενώ αυξήθηκε σημαντικά κατά το μεγάλο μεταναστευτικό κύμα στη διετία 1915-1916. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε υποχρεώσει τη ρωσική κυβέρνηση να μεταφέρει από τη Ρίγα και άλλες μεγάλες βιομηχανικές πόλεις της Βαλτικής πολλά εργοστάσια μαζί με το προσωπικό τους. Έτσι, στη Μόσχα υπήρχε το εργοστάσιο «Καουτσκού», το εργοστάσιο κατασκευής λαμπών και πολλά άλλα και μαζί με αυτούς και χιλιάδες Λετονοί μετακόμιζαν στη Μόσχα, το Νίζνι Νοβγκορόντ, την Τβερ, το Σμολένσκ και άλλες ρωσικές πόλεις. Αρκετοί από αυτούς επέστρεψαν στις εστίες του στις αρχές της δεκαετίας του 1920, ωστόσο οι περισσότεροι είχαν βρει δουλειά, σπίτι και είχαν εγκατασταθεί μόνιμα στη Μόσχα.
Η Μόσχα, την εποχή εκείνη, ήταν η πρωτεύουσα της πολιτιστικής ζωής της χώρας, η έδρα της ρωσικής πρωτοπορίας και του κοσμοπολιτισμού, πράγμα που γοήτευε πολλούς Λετονούς ζωγράφους, συγγραφείς, αρχιτέκτονες και ηθοποιούς.
Το θέατρο «ΣΚΑΤΟΥΒΕ», το οποίο αρχικά είχε ένα θίασο που δεν ξεπερνούσε τα δέκα άτομα, έφτασε στις αρχές της δεκαετίας του 1930 να είναι ένα μεγάλο επαγγελματικό θέατρο, διαθέτοντας δική του σχολή, όπου τα πρωινά οι σπουδαστές μελετούσαν και το βράδυ έπαιζαν στις παραστάσεις.
Στα 18 χρόνια λειτουργίας του το θέατρο είχε ανεβάσει 88 θεατρικά έργα, ένα εκ των οποίων ήταν η παράσταση «Στη φωτιά» του Λετονού κλασσικού δραματουργού Ρούντολφ Μπλαουμάνις. Η βάση του ρεπερτορίου ήταν η λετονική δραματουργία, περιλάμβανε έργα στη ρωσική γλώσσα, πράγμα που επέτρεπε στο θέατρο να μετακαλεί ηθοποιούς από άλλα μοσχοβίτικα θέατρα, όπως για παράδειγμα την Άννα Οροτσκό από τον Βαχτάνγκοφ.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, εντάχθηκε στο θίασο η Μαρία Λεϊκό, διάσημη ηθοποιός του ευρωπαϊκού κινηματογράφου. Η ηθοποιός είχε έρθει στη Μόσχα το 1935 για τα γυρίσματα μίας ταινίας και αφού γοήτευσε το κοινό στο βερολινέζικο θέατρο του Μαξ Ρέινχαρντ, συμφώνησε να μείνει στη Μόσχα και να παίξει στο «ΣΚΑΤΟΥΒΕ». Δεν ήξερε όμως ποια θα ήταν η τιμή αυτής της απόφασής της.
Το 1937 οι συλλήψεις των Λετονών είχαν πια χαρακτήρα μαζικών διώξεων. Σύμφωνα με δημοσιευμένες ομολογίες ανακριτικών στελεχών της N.K.V.D. «οι μαζικές συλλήψεις της επονομαζόμενης λετονικής οργάνωσης είχαν μετατραπεί σε κυνήγι Λετονών και στην εξόντωση όλων των ενηλίκων του λετονικού πληθυσμού στη Μόσχα και γίνονταν με καταστάσεις ονομάτων που είχε στη διάθεσή της η αστυνομία». Βασικός στόχος της αστυνομίας ήταν η αναζήτηση των λετονικών επιθέτων με βάση τις καταστάσεις των ενοίκων στα κτίρια. Τις νύχτες, τα φορτηγά αυτοκίνητα περιφέρονταν από το ένα οικοδομικό τετράγωνο στο άλλο, συλλαμβάνοντας όλους όσοι είχαν λετονικά επίθετα. Στους συλληφθέντες έθεταν το δίλημμα: είτε να κατηγορηθούν «για συμμετοχή σε αντεπαναστατική εθνικιστική φασιστική λετονική οργάνωση», είτε «για κατασκοπία προς όφελος της Λετονίας». Στην πραγματικότητα δεν υπήρχε επιλογή, στον βαθμό που και οι δύο προτάσεις σήμαιναν εκτέλεση. Η αποθέωση της καταστολής των «λετονικών οργανώσεων» ήταν η έγκριση από τον Στάλιν της μυστικής εγκυκλίου στις 3 Δεκεμβρίου 1937, η οποία ήταν το εναρκτήριο λάκτισμα της εθνικής επιχείρησης κατά των Λετονών σε όλη τη Σοβιετική Ένωση.
Το θέατρο εκείνες τις ημέρες ήταν άδειο. Οι θεατές που πήγαν το απόγευμα της 8ης Δεκεμβρίου 1937 στο «ΣΚΑΤΟΥΒΕ», αντιμετώπισαν μία πολύ παράξενη και τολμηρή για την εποχή εκείνη εικόνα: στην παράσταση έπαιζαν μόνο γυναίκες ηθοποιοί. Μόνο ο αυτοσχεδιασμός των γυναικών, μέσα στην απόγνωσή τους να αντικαταστήσουν τους άνδρες συναδέλφους τους, έσωσε εκείνη τη βραδιά την παράσταση. Το κοινό δεν μπορούσε να υποπτευτεί πως στην πραγματικότητα δεν υπήρχαν πια άντρες ηθοποιοί στο θίασο, γιατί η κατανομή των ρόλων είχε γίνει από ένα σκηνοθέτη που θεωρούνταν από τους κορυφαίους της χώρας. Η αυλαία, κάποια στιγμή, έπεσε.
Μετά τους άντρες, χάθηκαν και οι γυναίκες. Μέχρι τα τέλη Δεκεμβρίου, είχε συλληφθεί όλος ο θίασος του «ΣΚΑΤΟΥΒΕ». Στις 27 Δεκεμβρίου 1937, οι δημοτικές Αρχές της Μόσχας αποφάσισαν το κλείσιμο του θεάτρου στη λεωφόρο Στράνσκι. Εκείνη την ημέρα δεν είχε απομείνει ελεύθερος κανένας από τους συνεργάτες του θεάτρου κι έτσι ο δήμος θεώρησε πως «δεν είναι σκόπιμη η ύπαρξη λετονικού θεάτρου στη Μόσχα», απολύοντας από την 1η Ιανουαρίου 1938 «με την καταβολή δίμηνου επιδόματος» όλους τους εργαζόμενους. Το επίδομα αυτό δεν το εισέπραξε ποτέ κανείς, αφού όλοι εκτελέστηκαν στις 3 Φεβρουαρίου.
Επί πενήντα χρόνια το όνομα του θεάτρου «ΣΚΑΤΟΥΒΕ» είχε παραδοθεί στη λήθη και κανείς δεν γνώριζε ούτε για την ύπαρξή του ούτε για την άδικη μοίρα των ηθοποιών και των συνεργατών του θιάσου του. Όταν κάποιος τολμητίας κατάφερνε να βρει τη δύναμη να ρωτήσει είτε στη Ρίγα είτε κάπου αλλού κάτι για την μοίρα της Μαρία Λεϊκό, η απάντηση που έπαιρνε από άνδρες των μυστικών υπηρεσιών ήταν: «κρεμάστηκε στο κελί της στο κέντρο μεταγωγών με μία μεταξωτή κάλτσα γερμανικής κατασκευής».
Είναι ευτύχημα που οι σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες ήταν πάντα δυσκίνητοι γραφειοκρατικοί μηχανισμοί και τηρούσαν με ευλάβεια το αρχειακό τους υλικό. Ένα μέρος αυτών των αρχείων δημοσιοποιήθηκε τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και ανάμεσα τους ήταν και ο ατομικός φάκελος της Μαρίας Κάρλοβνα Λεϊκό.
«ΛΕΪΚΟ Μαρία Κάρλοβνα, γεννηθείσα το 1887 στη Ρίγα (Λετονία), Λετονή, καταγόμενη από εργάτες, μη μέλος του κόμματος, μορφωτικό επίπεδο δημοτικού, ηθοποιός του λετονικού θεάτρου ΣΚΑΤΟΥΒΕ. Διαβίωνε στη Μόσχα, επί της παρόδου Ομπολένσκι, κτίριο 9, πτέρυγα 3, διαμέρισμα 58. Συνελήφθη στις 15 Δεκεμβρίου 1937. Η επιτροπή της N.K.V.D. και της Εισαγγελίας της Ε.Σ.Σ.Δ. την 24 Ιανουαρίου 1939, σύμφωνα με το κατηγορητήριο για συμμετοχή στη λετονική αντεπαναστατική εθνικιστική φασιστική οργάνωση, την καταδίκασε στην εσχάτη των ποινών – εκτέλεση. Η ποινή εκτελέστηκε στις 3 Φεβρουαρίου 1938. Αποκαταστάθηκε στις 12 Μαΐου 1958». Τον Μάρτιο του 2002 επιτροπή του Δήμου της Μόσχας αρνήθηκε επισήμως στην Ένωση Λετονών Μόσχας την τοποθέτηση αναμνηστικής πινακίδας για το θέατρο «ΣΚΑΤΟΥΒΕ».
Το κτίριο στη συμβολή των οδών Στράσνι και Μπολσάγια Ντμιτρόφκα υπάρχει μέχρι σήμερα.
