Η επικείμενη συνταγματική αναθεώρηση έφερε (ξανά) στην επιφάνεια το θέμα της ίδρυσης και λειτουργίας ιδιωτικών - μη κρατικών Πανεπιστημίων στη χώρα μας. Το ισχύον Σύνταγμα (άρθρο 16, παράγραφος 5 και παράγραφος 8) είναι σαφές και απαγορεύει την ίδρυση μη κρατικών πανεπιστημίων και από ό,τι φαίνεται, η αναθεώρηση του άρθρου αυτού αναβάλλεται για μία ακόμη φορά.
Ως Πανεπιστημιακοί που εργαζόμαστε στον (δημόσιο και ιδιωτικό) ακαδημαϊκό χώρο Αραβικών κρατών, θέλουμε να συμβάλλουμε στο δημόσιο διάλογο που έχει ξεκινήσει. Έχοντας ζήσει την τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Ελλάδα και το εξωτερικό, θέλουμε να καταθέσουμε τη δική μας οπτική, απαλλαγμένοι ίσως από τις προσλαμβάνουσες της καθημερινής τριβής στην Ελλάδα. Οφείλουμε να ξεκαθαρίσουμε πως, αν και προερχόμαστε από διαφορετικό κοινωνικό και ιδεολογικό υπόβαθρο, η προσέγγισή μας στο θέμα δεν στηρίζεται σε ιδεολογικές δεσμεύσεις (ή και αγκυλώσεις), αλλά στη σύγχρονη πραγματικότητα και ανάγκες στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον μας, καθώς έχουμε εμπειρίες από τις σπουδές, τη διαβίωση και την εργασία σε πολλές χώρες στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και αλλού.
Η συνταγματική αυτή δέσμευση, που όντως υπαγορευόταν από συγκεκριμένες ανάγκες μιας άλλης εποχής, σήμερα αποτελεί μάλλον έναν αναχρονιστικό περιορισμό. Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπου υπάρχει ανάλογη απαγόρευση. Η πραγματική επιλογή δεν (θα έπρεπε να) είναι μεταξύ δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα, αλλά μεταξύ χαμηλής και υψηλής ποιότητας τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Το πραγματικό ερώτημα είναι ποιους όρους και προϋποθέσεις μπορεί και πρέπει να θέσει η Πολιτεία, με γνώμονα το δημόσιο συμφέρον, ώστε να διασφαλίσει εκπαιδευτικές υπηρεσίες και έρευνα υψηλής ποιότητας αλλά και ευνοϊκό περιβάλλον για την ανάπτυξη υγιούς επιχειρηματικότητας.
Το ζητούμενο σε ένα Πανεπιστήμιο, δημόσιο και/ή ιδιωτικό, όπως και σε ένα σχολείο, ένα νοσοκομείο κλπ., είναι οι παρεχόμενες υπηρεσίες να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της κοινωνίας και να ικανοποιούν θεσμοθετημένα πρότυπα υψηλής ποιότητας. Εμπιστευόμαστε τα παιδιά μας σε ιδιωτικά σχολεία και σε ιδιωτικά φροντιστήρια, την υγεία μας σε ιδιωτικά νοσοκομεία, κλινικές και ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρείες, αλλά σχεδόν πανικοβαλλόμαστε στην ιδέα ενός ιδιωτικού Πανεπιστημίου. Την ίδια στιγμή, κλείνουμε τα μάτια στα ιδιωτικά ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης κερδοσκοπικού χαρακτήρα που ήδη υπάρχουν στην Ελλάδα και αποκαλούνται κολέγια, τα οποία φυσικά και δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τα δημόσια πανεπιστήμια σε παραγωγή επιστημονικού έργου και γνώσης. Παρακολουθούμε τη σταδιακή υποβάθμιση των δημόσιων πανεπιστημίων, την υπο-χρηματοδότησή τους, τις παλινωδίες σχετικά με μία ουσιαστική αξιολόγηση του διδακτικού και ερευνητικού έργου. Παράλληλα, η χώρα μας έρχεται δεύτερη (αναλογικά με τον πληθυσμό) πανευρωπαϊκά σε αριθμό νέων 18-25 ετών που μεταναστεύουν για σπουδές (στοιχεία ΥΠ.ΕΞ.), ενώ το 60% των Ελλήνων πανεπιστημιακών καθηγητών απασχολούνται στο εξωτερικό (11% ο ευρωπαϊκός μέσος όρος), έχοντας μάλιστα πέντε φορές περισσότερες κορυφαίες δημοσιεύσεις από τον παγκόσμιο μέσο όρο σύμφωνα με μελέτη της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος.
Τα ιδιωτικά μη κρατικά Πανεπιστήμια, μέσα από ένα αυστηρό θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας και ελέγχου, μπορούν να ενισχύσουν τον ρόλο του Πανεπιστημίου στην οικονομία και την κοινωνία και να στηρίξουν την Παιδεία. Μπορούν να συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας μέσω των αποφοίτων τους και να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας. Η γεωγραφική θέση της Ελλάδας στην Ανατολική Μεσόγειο - Βαλκάνια, αλλά και η πολιτική ως μέλος της ΕΕ, αποτελεί ανεκμετάλλευτο συγκριτικό πλεονέκτημα για την προσέλκυση ξένων φοιτητών. Συμφωνα με την ίδια μελέτη της Εθνικής Τράπεζας, η Ελλάδα θα μπορούσε να προσελκύσει πάνω από 100.000 ξένους φοιτητές, περιορίζοντας τις εκροές Ελλήνων φοιτητών στο εξωτερικό, συμβάλλοντας θετικά στην οικονομία και στο ΑΕΠ της χώρας, αναδεικνυόμενη έτσι ως ένα περιφερειακό κέντρο εκπαίδευσης. Μπορούμε να μάθουμε πολλά από το παράδειγμα της κοντινής μας Κύπρου. Σύμφωνα με τη Διεύθυνση Ανώτερης και Ανώτατης Εκπαίδευσης του υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου, από τους περίπου 45.000 φοιτητές που σπούδαζαν στα ΑΕΙ το 2017, σχεδόν οι μισοί (47%) είναι πολίτες άλλων χωρών (31,3% Ευρωπαϊκών χωρών και 16,2% τρίτων χωρών).
Παράλληλα, ο ευγενής ανταγωνισμός μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών ιδρυμάτων και η εφαρμογή των ίδιων κριτηρίων θα προσέδιδε ένα ακόμη κίνητρο για τη βελτίωση γενικότερα του επιπέδου της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Η εμπειρία από άλλες χώρες (π.χ. στην ΕΕ και τις ΗΠΑ) έχει δείξει ότι πολλές δράσεις ιδιωτικών ιδρυμάτων, όπως είναι η παροχή υποτροφιών και η διάθεση μέρους των εσόδων για έρευνα, συμβάλλουν και στον κοινωνικό ρόλο που έχει ένα ανώτατο ίδρυμα, αυτόν της κοινωνικής κινητικότητας και οικονομικής ανάπτυξης. Εξάλλου, βάσει της αρχής της διαφοράς του Rawls, θα μπορούσε επίσης να διατυπωθεί πως οικονομικές ανισότητες, όπως είναι η πληρωμή διδάκτρων από τους έχοντες, μειώνουν τις κοινωνικές ανισότητες.
Είναι προφανές πως η ουσία στη συζήτηση είναι η ύπαρξη ικανού θεσμικού πλαισίου με κανόνες διαφάνειας και εποπτείας αλλά και η απαρέγκλιτη εφαρμογή τους, ώστε να διασφαλίζεται η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών, να προωθείται η υγιής επιχειρηματικότητα αλλά και να αποθαρρύνονται όσοι θεωρήσουν μια τέτοια μεταρρύθμιση ως μια ακόμη ευκαιρία για εύκολο κέρδος. Σχεδόν όλα τα κορυφαία ιδιωτικά πανεπιστήμια που συναντάμε στις σχετικές λίστες είναι μη-κερδοσκοπικά, δηλαδή δεν έχουν ως κύριο στόχο τους το κέρδος (χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι είναι απαραιτήτως ζημιογόνα) αλλά επενδύουν τα όποια κέρδη τους στη βελτίωση των υποδομών τους, στην παροχή υποτροφιών, στην έρευνα κλπ. Υπάρχουν μάλιστα και ιδιωτικά Πανεπιστήμια που, αν και ζημιογόνα, συνεχίζουν τη λειτουργία τους καθώς αντιλαμβάνονται ότι επιτελούν ένα ευρύτερο κοινωνικό έργο. Μη-κρατικά Πανεπιστήμια μπορεί εξάλλου να ανήκουν, εκτός από ιδιώτες, και σε μη-κρατικούς φορείς όπως η τοπική αυτοδιοίκηση (νομαρχίες, δήμοι), η εκκλησία, ιδρύματα και κληροδοτήματα.
Η Πολιτεία μπορεί να κερδίσει από τη λειτουργία ιδιωτικών, μη κρατικών Πανεπιστημίων τόσο σε οικονομικό-αναπτυξιακό επίπεδο όσο και σε κοινωνικό. Είναι τουλάχιστον παράδοξο και αντιπαραγωγικό το κράτος να κρατά το μονοπώλιο σε ένα συγκεκριμένο τομέα, τη στιγμή που επιτρέπει την ιδιωτική πρωτοβουλία σε άλλους τομείς εξίσου σημαντικούς. Σίγουρα, η πλειοψηφία των νέων θα εξακολουθήσει να σπουδάζει σε κρατικά ιδρύματα (π.χ. στην Γερμανία μόνο το 1% των φοιτητών σπουδάζει στα 80 ιδιωτικά πανεπιστήμια), κάτι που σημαίνει πως η ανάγκη αναβάθμισης του δημόσιου Πανεπιστημίου θα παραμένει πάντοτε πρώτη προτεραιότητα. Εξάλλου, η Ελλάδα αναγνωρίζει τίτλους μη κρατικών πανεπιστημίων του εξωτερικού, την στιγμή που δεν επιτρέπει την ίδρυση τέτοιων πανεπιστημίων στη χώρα.
Συγκριτικά, να αναφέρουμε πως στο Σουλτανάτο του Ομάν (μια χώρα 4,5 εκατ. κατοίκων) όπου και δραστηριοποιούμαστε ακαδημαϊκά, υπάρχει 1 μόλις κρατικό και 7 ιδιωτικά Πανεπιστήμια, παράλληλα με μεγάλο αριθμό κρατικών (15) και ιδιωτικών (21) Κολεγίων που συνθέτουν το σκηνικό της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στη χώρα. Η κυβέρνηση έχει επιλέξει να στηρίζει με υποτροφίες μεγάλο ποσοστό των φοιτητών για σπουδές στα (πολλά) ιδιωτικά ιδρύματα, στηριζόμενη στην και στηρίζοντας την ιδιωτική πρωτοβουλία. Αξίζει να σημειωθεί πως πολλά από τα ιδιωτικά πανεπιστήμια στη χώρα μέχρι στιγμής δεν παράγουν κέρδος. Είναι επίσης χαρακτηριστικό πως, χωρίς να υπάρχουν αυτήν τη στιγμή στην Ελλάδα ιδιωτικά Πανεπιστήμια, περίπου 50 Ομανοί φοιτητές φοιτούν ήδη σε ιδιωτικά Κολέγια. Η δημιουργία ιδιωτικών Πανεπιστημίων θα αποτελούσε μία πρώτης τάξης ευκαιρία για την «εισαγωγή» φοιτητών τόσο από το Ομάν όσο και από τις άλλες χώρες του Κόλπου που ψάχνουν συνεχώς για καινούργιους, ελκυστικούς εκπαιδευτικούς προορισμούς.
Η ουσία λοιπόν στην όλη συζήτηση (θα έπρεπε να) είναι ο εξορθολογισμός και η αναβάθμιση του δημόσιου πανεπιστημίου με αξιοκρατία, αξιολόγηση, καλύτερη οργάνωση και υποδομές, σύνδεση με την κοινωνία, υιοθέτηση μιας πιο εξωστρεφούς στάσης προς τις παραγωγικές δυνάμεις (π.χ. τη βιομηχανία), γιατί όχι και η απομάκρυνση των κομματικών οργανώσεων από τον ακαδημαϊκό χώρο που θα επέτρεπε την απρόσκοπτη συγκέντρωση στο ακαδημαϊκό και εκπαιδευτικό έργο. Η ίδρυση μη κρατικών ιδρυμάτων θα μπορούσε να προσθέσει και όχι να αφαιρέσει, να λειτουργήσει συμπληρωματικά, καλύπτοντας μέρος των κοινωνικών αναγκών, ενώ θα ενδυνάμωνε και το αίσθημα ελευθερίας και ισότητας που αποτελεί βάση μιας σύγχρονης δημοκρατίας.
Υπογραφές
Το κείμενο υπογράφουν οι Δρ Ηλίας Νικολακόπουλος (Επίτιμος Πρόξενος της Ελλάδος στο Σουλτανάτο του Ομάν), Δρ Αλέξανδρος Στεφανάκης (German University of Technology, Ομάν), Δρ Κωνσταντίνος Χρυσού (Αντιπρύτανης, University of Muscat, Ομάν), Δρ Κωνσταντίνος Μ. Πιτυχούτης (University of Nizwa, Ομάν), Νικολάου Παναγιώτης (International Maritime College, Ομάν), Δρ Εμμανουήλ Μπουζάκης (German University of Technology, Ομάν), Δρ Αντώνης Μανουσάκης, (University of Sharjah, Hνωμένα Αραβικά Εμιράτα).
