Ο Μιχαήλ Αφανάσιεβιτς Μπουλγκάκοφ (1891 - 1940) ήταν, ίσως, ο κορυφαίος συγγραφέας της ρωσικής λογοτεχνίας του 20ου αιώνα. Στη γραφίδα του ανήκει το αριστούργημα και «μοναδικό μυθιστόρημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας» κατά τον Μπόρχες «Μαιτρ και Μαργαρίτα», πλήθος θεατρικών έργων, διηγημάτων, μυθιστορημάτων, επιφυλλίδων κ.α.
Εστέτ και αριστοκράτης του πνεύματος ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, ανεξάρτητος και εραστής της ελευθερίας, ήταν φυσικό να μην «ταιριάζει» στην πνευματική και κοινωνική ατμόσφαιρα της κόκκινης μονοδοξίας, της υποταγής των δημιουργών στα κελεύσματα εκείνων που ήθελαν να πλάσουν τον «νέο άνθρωπο» της «νέας εποχής» αλλά και του «φωτεινού μέλλοντος της κομμουνιστικής κοινωνίας».
Καθώς ο κλοιός έσφιγγε, είτε με τις απαγορεύσεις των θεατρικών του έργων, είτε με την απαγόρευση των εκδόσεων των λογοτεχνικών του έργων, ο συγγραφέας απελπισμένος έστειλε μία επιστολή προς τη σοβιετική κυβέρνηση, ζητώντας την άδεια να ταξιδέψει στο εξωτερικό, προκειμένου να εργαστεί και να επιβιώσει.
Ένα μήνα αργότερα, ο Στάλιν τηλεφώνησε στον Μπουλγκάκοφ και στη σύντομη συνομιλία που είχαν τον «συμβούλεψε» να αναζητήσει δουλειά στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας, πράγμα που ο συγγραφέας έκανε.
Η επιστολή που δημοσιεύουμε σήμερα όμως, γνωστή στους ιστορικούς της ρωσικής λογοτεχνίας, έχει από μόνη της ιδιαίτερη αξία, δεδομένου ότι περιγράφει με τρόπο γλαφυρό την απελπισία και τα αδιέξοδα στα οποία είναι περιέλθει ο συγγραφέας και, συνάμα, ολόκληρη η ρωσική διανόηση λίγα χρόνια μετά την εγκαθίδρυση της σοβιετικής εξουσίας.
Επιστολή προς την κυβέρνηση της Ε.Σ.Σ.Δ
του Μιχαήλ Αφανάσιεβιτς Μπουλγκάκοφ
οδός Πιρογκόφσκαγια 35Α, διαμέρισμα 6
Απευθύνομαι στην κυβέρνηση της Ε.Σ.Σ.Δ. με την παρακάτω επιστολή:
1
Μετά την απαγόρευση δημοσίευσης των έργων μου, ανάμεσα στους πολίτες που με γνωρίζουν ως συγγραφέα, άρχισαν να ακούγονται φωνές, οι οποίες μου δίνουν μία και μόνο συμβουλή.
Να συγγράψω ένα «κομμουνιστικό θεατρικό έργο» (σε εισαγωγικά θα παραθέτω αποσπάσματα), εκτός από αυτό να απευθυνθώ στην κυβέρνηση της Ε.Σ.Σ.Δ. με επιστολή μεταμέλειας, η οποία θα περιλαμβάνει την απάρνηση των πεποιθήσεών μου, όπως αυτές διατυπώθηκαν κατά το παρελθόν στα λογοτεχνικά μου έργα καθώς επίσης και διαβεβαιώσεις ότι από εδώ και στο εξής θα εργάζομαι ως συγγραφέας, αφοσιωμένος στην ιδέα του κομμουνισμού.
Σκοπός: να σωθώ από τις διώξεις, την ανέχεια και τον αναπόφευκτο θάνατο.
Δεν ακολούθησα τη συμβουλή αυτή. Δεν θα μπορούσα να σταθώ ενώπιον της σοβιετικής κυβέρνησης έτσι όπως θα με συνέφερε, έχοντας συντάξει μια ψευδή επιστολή, η οποία θα ήταν μια ανόητη πολιτική δήλωση. Δεν έκανα επίσης καμιά προσπάθεια να συγγράψω ένα κομμουνιστικό μυθιστόρημα, γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι ένα τέτοιο θεατρικό έργο θα ήταν αποτυχημένο.
Η ώριμη επιθυμία μου να σταματήσουν τα βάσανά μου ως συγγραφέα με υποχρεώνει να απευθυνθώ στην κυβέρνηση της Ε.Σ.Σ.Δ με αυτή την ειλικρινή μου επιστολή.
2
Αναλύοντας τα τετράδια με τα αποκόμματα του Τύπου που έχω, είδα ότι ο Τύπος της Ε.Σ.Σ.Δ τα τελευταία δέκα χρόνια της λογοτεχνικής μου δραστηριότητα τα κατέγραψε σε 301 άρθρα. Από αυτά τα εγκωμιαστικά ήταν μόνο τρία, ενώ τα εχθρικά και υβριστικά 298.
Αυτά τα τελευταία 298 αποτελούν τον καθρέφτη της ζωής μου ως συγγραφέα.
Τον ήρωα του θεατρικού μου έργου «Ημέρες των Τουρμπινί» Αλεξέι Τουρμπίν έχει, με στίχους, χαρακτηριστεί δημοσίως ως «σκύλας γιος», ενώ τον συγγραφέα του θεατρικού έργου τον σύστησαν ως «λυσσασμένο». Με έχουν χαρακτηρίσει ως «λογοτεχνικό σκουπιδιάρη», ο οποίος μαζεύει τα απορρίμματα και τα αποπτύσματα «μιας ντουζίνας επισκεπτών».
Έγραψαν:
«… ο Μίσκα Μπουλγκάκοφ, ο κουμπάρος μου, με συγχωρείτε για την έκφραση, συγγραφέας, όλο με βρωμιές ανακατεύεται … Τι είναι αυτό, ρωτάω, αδελφέ μου, τρελάθηκες … Είμαι άνθρωπος εκλεπτυσμένος, πάρε με και δώσ? μου με το ταψί στο σβέρκο … για τον καθημερινό άνθρωπο οι Τουρμπινί χρειάζονται όσο χρειάζεται ένα σουτιέν στο σκύλο … Χόρτασε ο γιος της σκύλας. Να βρισκόταν μια υψικάμινος να έβλεπε αν θα έπαιρνε συγγραφικά δικαιώματα ή αν θα είχε επιτυχία…» («Η ζωή της τέχνης» Νο 44, 1927).
Έγραψαν «για τον Μπουλγκάκοφ, ήταν και παραμένει μια νεομπουρζουάδικη τερατογέννηση, που ξερνάει τα δηλητηριώδη σάλια του πάνω στην εργατική τάξη και τα κομμουνιστικά της ιδεώδη» («Κοσμομόλσκαγια Πράβντα» 14/10/1926)
Δήλωσαν ότι μου αρέσει «η ατμόσφαιρα του ξέφρενου σκυλίσιου γάμου, γύρω από την κοκκινοτρίχα γυναίκα του φίλου» (Α. Λουνατσάρσκι, εφημερίδα «Ιζέστια» 8/10/1926) και ότι το θεατρικό μου έργο «Οι ημέρες των Τουρμπινί» «βγαίνει μια απίστευτη βρώμα» (στενογράφημα – ανακοίνωση της Διεύθυνσης Αγκιτάτσιας και προπαγάνδας τον Μάιο του 1927) και λοιπά, και λοιπά ….
Σπεύδω να δηλώσω ότι παραθέτω τα αποσπάσματα αυτά όχι για να παραπονεθώ για την κριτική που μου ασκείται ή για να ασκήσω κάποια πολεμική. Ο σκοπός μου είναι πολύ πιο σοβαρός.
Δεν θέλω να ισχυριστώ, με τα στοιχεία στα χέρια μου, ότι όλος ο Τύπος στην Ε.Σ.Σ.Δ, και μαζί με αυτόν όλες οι υπηρεσίες που είναι επιφορτισμένες με τον έλεγχο του ρεπερτορίου, κατά την διάρκεια όλων των χρόνων της λογοτεχνικής μου δραστηριότητας, ομοφώνως και με ασυνήθιστη ένταση ισχυρίζονταν ότι τα έργα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ δεν έχουν θέση στην Ε.Σ.Σ.Δ.
Δηλώνω ότι ο Τύπος της Ε.Σ.Σ.Δ έχει απόλυτο δίκιο.
3
Αφορμή για την επιστολή αυτή είναι το θεατρικό μου έργο «Η ερυθρά νήσος».
Το σύνολο της κριτικής στην Ε.Σ.Σ.δ, δίχως εξαιρέσεις, δήλωσε με αφορμή το θεατρικό αυτό έργο ότι είναι «ατάλαντο, άνευρο, ατελές» και ότι αποτελεί «λίβελο κατά της επανάστασης».
Η ομοφωνία ήταν απόλυτη, αλλά ξαφνικά η σύμπνοια αυτή διαλύθηκε προς μεγάλη μου έκπληξη.
Στο τεύχος Νο 22 του περιοδικού «Νέα του ρεπερτορίου», δημοσιεύτηκε η κριτική του Π. Νοβίτσκι, στην οποία έλεγε ότι «Η ερυθρά νήσος» - «είναι μια ενδιαφέρουσα και έξυπνη παρωδία», στην οποία «ορθώνεται η σκιά του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, ο οποίος καταπιέζει την καλλιτεχνική δημιουργία, ο οποίος ενθαρρύνει τα δουλικά, χυδαία και ανόητα καλλιτεχνικά στερεότυπα, ο οποίος εκμηδενίζει την προσωπικότητα του ηθοποιού και του συγγραφέα» ότι στην «Ερυθρά νήσο» γίνεται λόγος για «την δύναμη του κακού, η οποία διαπαιδαγωγεί είλωτες, κόλακες και ασπάλακες…» Σημειωνόταν επίσης ότι «αν μια τέτοια σκοτεινή δύναμη υπάρχει, η δυσαρέσκεια και η κακεντρεχής οξύνοια του φημισμένου δραματουργού δικαιώνεται».
Επιστρέψτε μου την ερώτηση – που είναι η αλήθεια;
Σε τελική ανάλυση, «Η ερυθρά νήσος» είναι ένα «ατάλαντο και ατελές έργο» ή μια «έξυπνη αλληγορία»;
Η αλήθεια υπάρχει στην κριτική του Νοβίτσκι. Δεν θέλω να κρίνω αν το θεατρικό μου έργο είναι έξυπνο, αλλά παραδέχομαι πως στο έργο αυτό όντως ορθώνεται η σκοτεινή σκιά το κακού και αυτή είναι η σκιά της Γενικής Διεύθυνσης Ρεπερτορίου. Αυτή είναι που διαπαιδαγωγεί είλωτες, κόλακες και ασπάλακες και τρομαγμένους «υποτελείς». Αυτή είναι που σκοτώνει την δημιουργική σκέψη. Αυτή σκοτώνει την σοβιετική δραματουργία και θα την εξαφανίσει.
Δεν διατυπώνω τις σκέψεις αυτές ψιθυριστά σε μια γωνία. Τις συμπεριέλαβα σε μια δραματουργική αλληγορία και ανέβασα στο θέατρο το έργο αυτό. Ο σοβιετικός Τύπος, υποστηρίζοντας την Γενική Διεύθυνση Ρεπερτορίου, έγραψε ότι η «Ερυθρά νήσος» είναι ένας λίβελος κατά της επανάστασης. Είναι μια επίθεση που στερείται σοβαρότητας. Δεν υπάρχει κανένας λίβελος κατά της επανάστασης στο θεατρικό αυτό έργο για πολλούς λόγους, όπου λόγω της περιορισμένης έκτασης της επιστολής αυτής, δεν μπορώ να παραθέσω. Η αλληγορία δεν είναι λίβελος και η Γενική Διεύθυνση Ρεπερτορίου δεν είναι η επανάσταση.
Όταν όμως ο Γερμανικός Τύπος γράφει ότι «Η ερυθρά νήσος» είναι «το πρώτο στην Ε.Σ.Σ.Δ κάλεσμα για την ελευθερία του Τύπου» (περιοδικό «Μαλαντάγια Γκβάρντια» Νο 1, 1929), έχει δίκιο. Το παραδέχομαι. Η πάλη κατά της λογοκρισίας, κάτω από οποιαδήποτε εξουσία, είναι το χρέος μου ως συγγραφέα, όπως και τα καλέσματα για την ελευθεροτυπία. Είμαι ένθερμος υποστηρικτής αυτής της ελευθερίας και υποθέτω ότι αν κάποιος από τους συγγραφείς σκεφτόταν να την αποδείξει, τότε δεν θα χρειαζόταν να κάνει σαν το ψάρι που δημοσίως δηλώνει ότι το νερό δεν του χρειάζεται.
4
Να μία πλευρά του δημιουργικού μου έργο, η οποία από μόνη της είναι αρκετή ώστε να απαγορευτούν τα έργα μου στην Ε.Σ.Σ.Δ. Με την πλευρά όμως αυτή συνδέονται και όλες οι υπόλοιπες, οι οποίες είναι διακριτές στα σατυρικά μου διηγήματα: τα μαύρα και μυστικιστικά χρώματα (εγώ είναι ένας μυστικιστής συγγραφέας) , με τα οποία απεικονίζονται οι αναρίθμητες αθλιότητες της καθημερινής μας ζωής, με τα οποία είναι διαποτισμένη η γλώσσα μου, ο βαθύτατος σκεπτικισμός αναφορικά με την επαναστατική διαδικασία, η οποία εξελίσσεται στην καθυστερημένη χώρα και η αντιπαράθεσή της με την Μεγάλη Επανάσταση, και το κυριότερο – η απεικόνιση των παράξενων χαρακτηριστικών του λαού μου, των χαρακτηριστικών εκείνων, τα οποία πολύ πριν την επανάσταση προκαλούσαν μεγάλα βάσανα στον δάσκαλό μου Μ. Ε. Σαλτικόφ – Σεντρίν.
Για να μην αναφέρω το γεγονός ότι ο Τύπος της Ε.Σ.Σ.Δ δεν σκέφτηκε ποτέ σοβαρά να λάβει υπόψη του όλα αυτά, αφού ήταν απασχολημένος με την μετάδοση ελάχιστα πειστικών ανακοινώσεων ότι η σάτιρα του Μ. Μπουλγκάκοφ είναι «συκοφαντική».
Μόνο μία φορά , όταν άρχισα να γίνομαι γνωστό, σημειώθηκε, τάχα, με μεγάλη έκπληξη: «Ο Μ. Μπουλγκάκοφ θέλει να γίνει ο σατυρικός συγγραφέας της εποχής μας» («Κνιγκόσα» Νο 6, 1925).
Φευ, το ρήμα «θέλει» είναι εντελώς άστοχο σήμερα. Θα πρέπει να μεταφραστεί στον παρακείμενο χρόνο : Ο Μ. Μπουλγκάκοφ έγινε ο σατυρικός συγγραφέας την εποχή, όπου καμιά πραγματική (διεισδύουσα σε απαγορευμένες περιοχές) σάτιρα δε νοείται στην Ε.Σ.Σ.Δ. με κανένα τρόπο.
Δεν είχα την τιμή να εκφράσω την εγκληματική αυτή σκέψη στον Τύπο. Διατυπώθηκε όμως απολύτως ξεκάθαρα στο άρθρο του Β. Μπλιούμ (εφημερίδα «Λιτερατούρναγια Γκαζέτα» Νο 6) και το νόημα του άρθρου αυτού περίτρανα μπορεί να συνοψισθεί σε ένα ορισμό: κάθε σατιρικός συγγραφέας στην Ε.Σ.Σ.Δ. απειλεί στο σοβιετικό καθεστώς.
Αναρωτιέμαι λοιπόν, έχω θέση στην Ε.Σ.Σ.Δ;
5
Και, τέλος, τα χαρακτηριστικά των απαγορευμένων μου θεατρικών έργων «Ημέρες των Τουρμπινί», «Φυγή» και του μυθιστορήματός μου «Λευκή Φρουρά»: είναι η επίμονη απεικόνιση της ρωσικής διανόησης ως του καλύτερου κοινωνικού στρώματος της χώρας. Συγκεκριμένα, η απεικόνιση μιας οικογένειας διανοουμένων που κατάγονται από ευγενείς, και η οποία για ένα καπρίτσιο της μοίρας βρέθηκε κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στο στρατόπεδο της λευκής φρουράς, είναι σε άμεση αντιστοιχία με τις παραδόσεις του έργου «Πόλεμος και Ειρήνη». Μια τέτοια απεικόνιση είναι απολύτως φυσιολογική για έναν συγγραφέα που είναι συγγενής με την διανόηση.
Παρόμοια όμως χαρακτηριστικά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο συγγραφέας στην Ε.Σ.Σ.Δ. μαζί με τους ήρωες του – ανεξάρτητα από τις μεγάλες του προσπάθειες να σταθεί υπεράνω των λευκών ή τον κόκκινων – τον χαρακτηρισμό του λευκοφρουρού – εχθρού, και όπως ο καθένας μπορεί να αντιληφθεί είναι ένας άνθρωπος δίχως μέλλον στην Ε.Σ.Σ.Δ.
6
Το λογοτεχνικό μου πορτρέτο έχει τελειώσει, το οποίο, όμως, είναι και το πολιτικό μου πορτρέτο. Δεν μπορώ να πω τι είδους εγκληματικές προθέσεις κρύβονται στο βάθος του, θα σας παρακαλέσω όμως για ένα πράγμα: έξω από τα όρια αυτού του πορτρέτου μην αναζητήσετε τίποτα. Είναι φτιαγμένο ευσυνείδητα.
7
Τώρα πια είμαι εξοντωμένος.
Η εξόντωση αυτή έγινε δεκτή από την σοβιετική κοινή γνώμη με χαρά και αποκλήθηκε «επίτευγμα».
Ο Ρ. Πίκελς, σημειώνοντας την εξόντωσή μου (εφημερίδα «Ιζβέστια» 15/09/1926), διατύπωσε μια φιλελεύθερη σκέψη: « Με αυτό δεν θέλουμε να ισχυριστούμε ότι το όνομα του Μπουλγκάκοφ» έχει διαγραφεί από τον κατάλογο των σοβιετικών δραματουργών». Και ενθάρρυνε τον μολυσμένο συγγραφέα με τα λόγια «γίνεται λόγος για τα προηγούμενα δραματουργικά του έργα».
Παρόλα αυτά, η ζωή, στο πρόσωπο της Γενικής Διεύθυνσης Ρεπερτορίου, με μια λακωνική της απόφαση, απαγόρευσε όχι κάποιο προηγούμενο, αλλά ένα νέο θεατρικό μου έργο τον «Μολιέρο».
Θα πω εν συντομία: με δύο αράδες τυπωμένες σε επιστολόχαρτο του δημοσίου θάφτηκαν η εργασία μου στις βιβλιοθήκες, η φαντασία μου, το θεατρικό έργο, το οποίο από πλειάδα εξειδικευμένων θεατρικών κριτικών έλαβε διθυραμβικές κριτικές.
Ο Ρ. Πίκελ κάνει λάθος. Δεν εξοντώθηκαν μόνο τα προηγούμενα έργα μου, αλλά και τα έργα που γράφω σήμερα, καθώς επίσης και όλα όσα θα γράψω στο μέλλον. Εγώ προσωπικά, με τα ίδια μου τα χέρια έριξα στο τζάκι το σχεδιάγραμμα του μυθιστορήματος για τον διάβολο, το χειρόγραφο μια κωμωδίας και την αρχή ενός δεύτερου μυθιστορήματος με τίτλο «Το θέατρο».
Όλα μου τα σχέδια είναι καταδικασμένα.
8
Παρακαλώ την Σοβιετική Κυβέρνηση να λάβει υπόψη της ότι εγώ δεν είμαι πολιτικός, αλλά λογοτέχνης και ότι όλη μου την παραγωγή την έδωσε στη σοβιετική σκηνή.
Παρακαλώ να λάβετε υπόψη σας τις παρακάτω δύο κριτικές που δημοσιεύτηκαν στον σοβιετικό Τύπο. Και οι δύο προέρχονται από δεδηλωμένους εχθρούς μου και για το λόγο αυτό έχουν ιδιαίτερη σημασία.
Το 1925 είχε γραφτεί: Εμφανίζεται ένας συγγραφέας, ο οποίος δεν εντάσσεται στην κατηγορία εκείνων που γράφουν ως πάρεργο» (Λ. Άβερμπαχ, εφημερίδα «Ιζβέστια» 20/09/1925), ενώ το 1929 «Το ταλέντο του είναι τόσο προφανές, όσο και ο αντιδραστικός χαρακτήρας του έργου του» (Ρ. Πίκελ, εφημερίδα «Ιζβέστια» 15/09/1929).
Σας παρακαλώ να λάβετε υπόψη σας ότι το να μην μπορώ να γράφω ισοδυναμεί με το ζω ως θαμμένος ζωντανός.
9
Παρακαλώ την Κυβέρνηση της Ε.Σ.Σ.Δ. να δώσει εντολή κατ? εξαίρεση να εγκαταλείψω την Ε.Σ.Σ.Δ συνοδευόμενος από την σύζυγό μου Λιουμπόφ Γιεβγιέβνα Μπουλγκάκοβα.
10
Απευθύνομαι στα ανθρωπιστικά αισθήματα της σοβιετικής εξουσίας και παρακαλώ πολύ, εμένα, τον συγγραφέα, ο οποίος δεν μπορεί να είναι χρήσιμος στον εαυτό του, στην πατρίδα, να τον αφήσετε ελεύθερο.
11
Ακόμη κι αν όλα όσα έγραψα δεν είναι πειστικά για εσάς και με καταδικάσουν σε εφ? όρου ζωής σιωπής στην Ε.Σ.Σ.Δ., παρακαλώ την Σοβιετική Κυβέρνηση θα μου δώσει εργασία ανάλογη με την ειδικότητά του και να με διορίσει σε ένα θέατρο να εργαστώ ως σκηνοθέτης.
Υπογραμμίζω μετ? επιτάσεως την παράκλησή μου για διορισμό, γιατί όλες μου οι προσπάθειες να βρω εργασία στον μοναδικό τομέα, στον οποίο μπορώ να είμαι χρήσιμος στην Ε.Σ.Σ.Δ. ως εξειδικευμένος ειδικός, κατέληξαν σε απόλυτο φιάσκο. Το όνομα μου είναι αποκρουστικό, ώστε κάθε μου πρόταση για εργασία συνάντησε τον τρόμο, ανεξάρτητα από γεγονός ότι στην Μόσχα υπάρχει ένας τεράστιος αριθμός ηθοποιών και σκηνοθετών, διευθυντών θεάτρων, οι οποίοι γνωρίζουν πολύ καλά τις γνώσεις που έχω για την σκηνή.
Προτείνω στην Ε.Σ.Σ.Δ έναν απολύτως έντιμο, δίχως καμιά σκιά υποψίας, ειδικό, έναν σκηνοθέτη, ο οποίος θα αναλάβει με κάθε εντιμότητα να σκηνοθετήσει οποιοδήποτε θεατρικό έργο, αρχής γενομένης από τα θεατρικά έργα του Σαίξπηρ μέχρι σήμερα.
Σας παρακαλώ πολύ να με διορίσετε βοηθό- σκηνοθέτη στο 1ο Θέατρο Τέχνης, στην καλύτερη σχολή, η οποία έχει ως επικεφαλείς τους Κ. Σ. Στανισλάφσκι και Β. Ι. Νεμιρόβιτς – Ντάντσενκο.
Εάν δεν με διορίσετε σκηνοθέτη, τότε σας παρακαλώ πολύ να με διορίσετε ως κομπάρσο αλλά και αν αυτό είναι αδύνατο, τότε διορίστε με ως εργάτη σκηνής.
Αλλά αν ακόμη κι αυτό είναι αδύνατο, τότε παρακαλώ την Σοβιετική Κυβέρνηση θα με χρησιμοποιήσει όπως νομίζει αυτή, αλλά να κάνει κάτι, γιατί εγώ, συγγραφέας 5 θεατρικών έργων, γνωστός στην Ε.Σ.Σ.Δ και στο εξωτερικό, είμαι, την παρούσα στιγμή, αντιμέτωπος με το φάσμα της ανέχειας, την έλλειψη στέγης και τον θάνατο.
Μόσχα
28 Μαρτίου 1930.
