Του Πάνου Λαζαράτου*
Δεν είναι, ίσως, πολύ συνηθισμένο ένας, συμβατικά έστω, «διανοούμενος» σαν του λόγου μου να γοητεύεται «καθολικά» από ένα μυθιστόρημα. Και όμως…
Όπως λέει ο Ελύτης, παίρνει κανείς στον Ταξιδιωτικό του Σάκο μόνο ό,τι βαθιά αγαπάει (“όττω τις εράται”). Το συγκεκριμένο βιβλίο, διαβεβαιώνω τον αναγνώστη αυτών των γραμμών, θα μπει στον δικό μου σάκο και ποτέ δεν θα ξαναβγεί από αυτόν.
Πράγματι, ουδείς έως σήμερα έταμε έτσι την νεώτερη ελληνική ιστορία, από τον Εθνικό Διχασμό ως το Μάτι, μέσα από το βλέμμα ενός Δικαστή, με το νυστέρι νομικού και με άξονα –κύριο αλλά όχι μοναδικό ασφαλώς- σημαντικές Δίκες που σημάδεψαν τον τόπο. Επιπρόσθετα η γλώσσα του Διαμαντόπουλου είναι απολαυστική και τα νομικά του άψογα. Αλλά ας μην γίνει το λάθος να θεωρηθεί πως πρόκειται για ένα -μόνον ή, έστω, πρωτίστως- δικαστικό μυθιστόρημα.
Επίσης, όμως, «Ο Δικαστής» του Θανάση Διαμαντόπουλου δεν είναι μόνο ένα ιστορικό–πολιτικό-ερωτικό θρίλερ, που διαβάζεται απνευστί (με άλλα λόγια ό,τι πιο γοητευτικό μπορεί να προσφέρει η λογοτεχνία). Είναι ένα συνθετικό βιβλίο, όπου ο λογοτέχνης και ο διανοούμενος ισορροπούν ιδανικά. Χάρη στην εμπνευσμένη γραφή του Διαμαντόπουλου, η Λογοτεχνία εδώ καθίσταται πρόσχημα για την Ιστορία, όπως ακριβώς και η Ιστορία, δικαστική και γενικότερη, γίνεται πρόσχημα, βάση αλλά και υπόστρωμα για την Λογοτεχνία.
Με άλλα λόγια η μεγάλη αρετή του έργου συνίσταται στο ότι το ιστορικό, το θεσμικό, το πολιτικό, το λογοτεχνικό, το δοκιμιακό και το ερωτικό στοιχείο και ύφος γραφής δεν διακρίνονται, παρά συνιστούν μια γοητευτική, αξεδιάλυτη ενότητα. Άρα πρόκειται για έργο που παρέχει στον αναγνώστη πολλαπλές «εισόδους» διανοητικής ηδονής.
Ουσιαστικά «Ο Δικαστής» συνιστά ένα ξεχωριστό μυθιστόρημα, ανοιχτό στο απρόβλεπτο, στο μυστηριακό, στο αθέατο, σε ό,τι μας υπερβαίνει. Μάλιστα έχει στοιχεία και φίλμ νουάρ. Εξαιρετικά «χιτσκοκικό» σημείο: ο ίδιος ο Διαμαντόπουλος κάνει ένα φευγαλέο πέρασμα μέσα από τις σελίδες του, δίνοντας -ως ιστορικός μάρτυρας- μια πολύτιμη πληροφορία για το πώς γίνεται η επιλογή των δικαστικών ηγεσιών του τόπου!
Πέραν τούτων…
Όπως με δίδαξε ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος, στην Ιστορία το συλλογικό και το προσωπικό στοιχείο συνέχονται αξεδιάλυτα.
Στον Δικαστή του Διαμαντόπουλου, καλό και κακό συνυπάρχουν στο ίδιο πρόσωπο, με τον γοητευτικό τρόπο που η αθωότητα και η ενοχή συμπυκνώνονται σε ενιαίο μείγμα σε αρκετά μεγάλα δημιουργήματα της λογοτεχνίας: στην Ασκητική του Καζαντζάκη, στο πρόσωπο του Γιάννη Αγιάννη των Αθλίων, του Ντέμιαν (Αδραξάς) και στους ήρωες, πρωτίστως τον Δρα Μυς, στο συγκλονιστικό Κονφιτεόρ του Καμπρέ. Κυρίως, όμως, αναδεικνύεται, οιονεί φροϋδικά, η σημασία του ερωτισμού, του ερωτικού πόθου, της λίμπιντο και πρωτίστως της ερωτικής έλλειψης, στον προσδιορισμό και στην κινητροδότηση της συμπεριφοράς των ανθρώπων.
Μεγάλη όμως είναι, παράλληλα, η σημασία του έργου και ως παρέμβαση εθνικού αναστοχασμού.
Ο «Δικαστής» μιλάει για δυσάρεστες αλήθειες, ολοσχερώς αδιάφορος για τις αντοχές της κοινής γνώμης σε οριακά ζητήματα του ελληνικού ιστορικού παρελθόντος: Εμφυλιακά και μετεμφυλιακά στρατοδικεία, εκτέλεση του Αριστείδη Παγκρατίδη, του λεγόμενου Δράκου του Σέιχ Σου, δίκες βασανιστών της χούντας (στις οποίες, με μια αριστοτεχνική μεθόδευση, ο συγγραφέας κάνει τον ήρωά του, εφέτη τότε, Άγι-Αγισίλαο Αγιοπετρίτη να αρνείται να μετάσχει), δίκη Ανδρέα Παπανδρέου, κυβέρνηση Τσολάκογλου κοκ. Σχεδόν πάντα, δε, ο «διαμαντοπούλειος» Δικαστής αδιαφορεί για την πολιτική ορθότητα των απροσδόκητων συμπερασμάτων του. Όπως τόνισε και ο Πέτρος Τατσόπουλος, μέσω του ήρωά του φυσικά, ο συγκεκριμένος συγγραφέας «απεχθάνεται την 'κορεκτίλα'».
Το μεγάλο μυστικό του «Δικαστή» –αυτό που αναδρομικά αποκωδικοποιεί, εξηγεί και νοηματοδοτεί πολλές από τις προγενέστερες αφηγήσεις του συγγραφέα- αποκαλύπτεται μόνο στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου. Ωστόσο το ενδιαφέρον του έργου βρίσκεται σε κάθε σελίδα του. Κυριολεκτικά από την πρώτη γραμμή. Και ας μην μπορεί ούτε να διανοηθεί ο αναγνώστης πού θα τον οδηγήσει τελικά η αφήγηση. Συνοπτικά: βιβλίο που το ρουφάς ασταμάτητα.
* Ο Πάνος Λαζαράτος είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών
