Του Παύλου Ελευθεριάδη*
Στις 2 Σεπτεμβρίου 2015 ο Αϊλάν Αλ Κούρντι πνίγηκε στο Αιγαίο. Καθώς η οικογένειά του προσπαθούσε να περάσει παράνομα στην Κω, η βάρκα που τους μετέφερε βυθίστηκε με αποτέλεσμα να πνιγούν πολλοί επιβάτες, μεταξύ των οποίων ο Αϊλάν, ο αδελφός του και η μητέρα του. Η φωτογραφία του νεκρού παιδιού, πεσμένου μπρούμυτα στην άμμο σαν να παίζει κάποιο άγνωστο σε εμάς παιχνίδι, δημοσιεύτηκε σε πολλές εφημερίδες και ιστοσελίδες σε όλον τον κόσμο.
Η εικόνα συγκλόνισε όποιον την είδε και έφερε το δράμα των Σύρων προσφύγων πρώτο στην επικαιρότητα. Την ίδια περίοδο η Άγκελα Μέρκελ δήλωσε ότι η Γερμανία ήταν ανοικτή στην υποδοχή των προσφύγων – κάτι που της κόστισε και συνεχίζει να της κοστίζει εκλογικά.
Από τότε πολλοί Ευρωπαίοι και άλλοι εθελοντές ήλθαν στα ελληνικά νησιά με σκοπό να σώσουν παιδιά σαν τον Αϊλάν Αλ Κούρντι. Γνωρίζοντας ότι οι επίσημες αρχές δεν είχαν τα μέσα να αποτρέψουν τέτοιες τραγωδίες, εθελοντές έφτιαξαν νέες φιλανθρωπικές οργανώσεις ή εντάχθηκαν σε ήδη υπάρχουσες, μάζεψαν χρήματα και σε ορισμένες περιπτώσεις ναύλωσαν και ειδικά σωστικά πλοία ώστε να σώζουν πρόσφυγες και να τους παρέχουν ιατρική και άλλη περίθαλψη, που οι κρατικές αρχές είτε δεν μπορούσαν, είτε δεν ήθελαν να τους παράσχουν. Μια από αυτές ήταν και η ελληνική οργάνωση Emergency Response Centre International, ή ERCI. Το 2017 οι μισές από τις διασώσεις στην Μεσόγειο έγιναν από φιλανθρωπικές μη κυβερνητικές οργανώσεις.
Οι αρχές δεν αντιμετώπισαν πάντα φιλικά τις φιλανθρωπικές αυτές οργανώσεις. Τις κατηγόρησαν ότι κατά κάποιον τρόπο διευκολύνουν τους διακινητές, αφού οι διακινούμενοι φτάνουν πράγματι στον προορισμό τους (και μάλιστα με χειρότερες, δηλαδή φτηνότερες, βάρκες). Η πιθανότητα διάσωσης βελτιώνει τις συνθήκες της μετάβασης. Για αυτόν τον λόγο το 2016 η Frontex, η ειδική υπηρεσία συνόρων της ΕΕ, άσκησε έντονη κριτική στις οργανώσεις αυτές.
Οι οργανώσεις έχουν όμως μια κατά την γνώμη μου απόλυτα σωστή απάντηση: η διάσωση των ανθρώπινων ζωών και ιδίως παιδιών, είναι ηθικό καθήκον. Δεν έχει καμία σχέση αν η διάσωση σχετίζεται με τους σκοπούς τρίτων. Αν ήταν έτσι, τότε η θεραπεία ενός τραυματισμένου μαφιόζου από ένα γιατρό θα μπορούσε να κριθεί στήριξη προς τη μαφία. Αυτό όμως δεν ισχύει. Ο καθένας είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του, όχι για τις πράξεις τρίτων.
Παράλληλα όμως η συζήτηση απέκτησε έντονη πολιτική χροιά. Ο Ούγγρος πρωθυπουργός Όρμπαν κατηγόρησε τις μη κυβερνητικές φιλανθρωπικές οργανώσεις, και ιδίως αυτές που χρηματοδοτούνται από τον αμερικανο-ούγγρο επιχειρηματία Τζώρτζ Σόρος, ότι επιδιώκουν να ενισχύσουν την μετανάστευση ώστε να υπονομεύσουν την «χριστιανική» Ευρώπη. Ο Όρμπαν είπε ότι οι πρόσφυγες είναι «μουσουλμάνοι εισβολείς». Οι κατηγορίες αυτές εναντίον των απελπισμένων φυγάδων της Συρίας θα ήταν γελοίες αν δεν είχαν βοηθήσει τον Όρμπαν στην πανηγυρική επανεκλογή του τον Απρίλιο που μας πέρασε. Στην πραγματικότητα ο Όρμπαν χρησιμοποίησε την άγνοια, τις φοβίες αλλά και τον παμπάλαιο αντισημιτισμό μεγάλου μέρους της κοινής γνώμης του, κατασκευάζοντας έναν φανταστικό εχθρό, ώστε να συνεχίσει το αυταρχικό του πρόγραμμα. Δυστυχώς τέτοιες απόψεις εκφράζονται και από έλληνες σχολιαστές και πολιτικούς – αφού η δημαγωγία κυκλοφορεί και αυτή εντελώς ελεύθερα σε όλη στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Αυτή η μακρά εισαγωγή είναι νομίζω αναγκαία για να κατανοήσουμε την είδηση που δημοσιεύτηκε την Τετάρτη για την σύλληψη τριών μελών της ελληνικής φιλανθρωπικής οργάνωσης ERCI, η οποία διασώζει μετανάστες και παρέχει ιατρική περίθαλψη στην Λέσβο.
Όπως και αλλού στην Ευρώπη, η υποδοχή των μη κυβερνητικών οργανώσεων στην Λέσβο δεν ήταν πάντα καλή. Τοπικοί παράγοντες τους αντιμετωπίζουν με καχυποψία. H ποινική δίωξη που μόλις έγινε, είναι όμως μια εντελώς διαφορετική εξέλιξη.
Αυτό που έκανε την ιστορία να αποκτήσει πρόσθετη δημοσιότητα ήταν ότι μια από τους συλληφθέντες είναι η Σάρα Μαρντίνι, μια βραβευμένη Σύρια πρόσφυγας και φοιτήτρια στη Γερμανία, που τους τελευταίους μήνες εργαζόταν εθελοντικά στην ΕRCI. Σε αναλυτικό άρθρο του στο protagon, ο Χάρης Καρανίκας εξήγησε ότι η Μαρντίνι είχε η ίδια σώσει, κολυμπώντας μαζί με την αδελφή της, τους επιβάτες της ακυβέρνητης βάρκας που τις έφερνε ως πρόσφυγες από την Τουρκία στην Ελλάδα τον Αύγουστο του 2015. Σήμερα η Μαρντίνι, η οποία αρνείται όλες τις κατηγορίες, είναι προφυλακισμένη στον Κορυδαλλό. Αντί για ηρωίδα, η νεαρή Σύρια θεωρείται από την ελληνική δικαιοσύνη ύποπτη για σοβαρά κακουργήματα και – προφανώς - επικίνδυνη για την δημόσια ασφάλεια.
Ποιες είναι όμως οι κατηγορίες; Δεν υπάρχει ακόμα επίσημη ενημέρωση. Διάφορες ιστοσελίδες και εφημερίδες δημοσίευσαν – χωρίς σχόλιο – αποσπάσματα από ένα φερόμενο ως δελτίο τύπου της αστυνομίας, το οποίο φέρεται να ανακοινώνει ότι «διακριβώθηκε η δράση εγκληματικής οργάνωσης», που διευκόλυνε τους διακινητές με σκοπό το κέρδος. Η οργάνωση ERCI, αν και έχει στην ιστοσελίδα της όλες τις λεπτομέρειες για τις ενέργειές της και την χρηματοδότησή της και αρνείται όλες τις κατηγορίες εναντίον της, εμφανίζεται σε κάποιες ιστοσελίδες ως «μαφία» και «πλήρως οργανωμένο εγκληματικό δίκτυο». Αν όμως διαβάσει προσεκτικά τις αναφορές του Τύπου, δεν προκύπτει από πουθενά ότι υπήρξαν παράνομες πράξεις από την ΜΚΟ ή κάποια από τα μέλη της.
Κάποιες εφημερίδες έγραψαν ότι οι ύποπτοι χρησιμοποιούσαν «πλαστές» στρατιωτικές πινακίδες στο αυτοκίνητό τους. Μια πιο προσεκτική ανάγνωση δείχνει όμως, ότι οι δήθεν πλαστές πινακίδες ήταν κάτω από τις νόμιμες. Από αυτό ο καθένας καταλαβαίνει ότι προφανώς όταν κάποιος αγόρασε το αυτοκίνητο από τον ελληνικό στρατό, τοποθέτησε νέες πινακίδες πάνω από τις παλιές. Έτσι πιθανώς το βρήκε η ERCI όταν της δωρήθηκε η χρήση του. Σε κάθε περίπτωση, δεν υπάρχει «πλαστή» πινακίδα, εφόσον είναι κρυμμένη.
Αναφέρεται επίσης ότι μέρος της εγκληματικής δράσης ήταν ότι τα μέλη της ΜΚΟ άκουγαν στις συχνότητες του VHF τις συνομιλίες του λιμενικού από τις δημόσιες συχνότητες. Αυτές όμως μπορεί ο καθένας να ακούσει από τον ασύρματο οποιουδήποτε σκάφους. Λέγεται επίσης ότι είχαν επαφή μέσω κοινωνικών δικτύων με άλλους ακτιβιστές στην Τουρκία. Και λοιπόν; Από πουθενά δεν προκύπτει οποιαδήποτε παράνομη πράξη. Όλα τα παραπάνω είναι νόμιμα, και είναι όσα θα έπρεπε να κάνει κάποιος που θέλει να σώσει ανθρώπους στο Αιγαίο.
Ίσως ο ανακριτής θεωρεί ότι η διάσωση μεταναστών στη θάλασσα είναι το ίδιο πράγμα με την διακίνηση. Έτσι εξηγείται ότι η Μαρντίνι κατηγορείται για συμμετοχή σε «εγκληματική οργάνωση». Ο συλλογισμός φαίνεται να είναι ότι όταν μια οργάνωση μαζεύει δωρεές από τρίτους για να διασώσει τους πρόσφυγες, κάνει το ίδιο πράγμα με έναν διακινητή που παίρνει χρήματα από τους μετανάστες για να τους μεταφέρει.
Ο συλλογισμός είναι όμως προφανώς εσφαλμένος. Η αλτρουιστική διάσωση είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα από την ιδιοτελή διακίνηση. Γι'' αυτό σε καμία άλλη χώρα της Ευρώπης δεν έχει ασκηθεί δίωξη εναντίον φιλανθρωπικών οργανώσεων που διασώζουν πρόσφυγες. Το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο έχει ρητά στηρίξει την δράση τους. Ακόμα και η Frontex έχει ξεκαθαρίσει ότι δεν κατηγορεί τις οργανώσεις για κανένα ποινικό αδίκημα και ότι δεν έχει κανένα στοιχείο για οποιαδήποτε συνεργασία διακινητών και διασωστών.
Μάλιστα για το ίδιο θέμα υπάρχει και δικαστικό προηγούμενο στη χώρα μας. Μόλις τον Μάιο που μας πέρασε το δικαστήριο στη Λέσβο αθώωσε δύο Ισπανούς πυροσβέστες που αντιμετώπιζαν εντελώς παρόμοιες κατηγορίες για διακίνηση μεταναστών, ακριβώς σε επιχείρηση διάσωσης.
Δεν υπάρχει λοιπόν κατά τη γνώμη μου καμία βάση για τον ισχυρισμό ότι υπάρχει «εγκληματική οργάνωση» το «έγκλημα» της οποίας είναι η διάσωση. Ο ισχυρισμός αυτός είναι βέβαιο ότι αργά ή γρήγορα – μόλις τον εξετάσουν έμπειροι δικαστές - θα καταρρεύσει.
Ελπίζω η πολύπαθη ελληνική δικαιοσύνη να διορθώσει το σφάλμα της προτού εκτεθεί στην ελληνική και διεθνή κοινή γνώμη – για ένα θέμα πολιτικά και ηθικά πολύ ευαίσθητο. Θα πρέπει κατά τη γνώμη μου να το κάνει με τους εξής τρεις τρόπους.
Πρώτον, και σπουδαιότερο, οι τρεις κρατούμενοι - αν τα στοιχεία εναντίον τους είναι μόνο όσα αναφέρονται στο άτυχο δελτίο τύπου - θα πρέπει να αφεθούν αμέσως ελεύθεροι. Δεν υπάρχει βάσιμη κατηγορία εναντίον τους και η προφυλάκισή τους είναι παράλογη.
Δεύτερον, η δικαιοσύνη ή η αστυνομία πρέπει να ανακαλέσει ή διορθώσει το αρχικό δελτίο τύπου, που παραβίασε το τεκμήριο αθωότητας ανακοινώνοντας ότι εξαρθρώθηκε δήθεν «εγκληματική οργάνωση». Αν υπάρχουν άλλα στοιχεία, ας μάθουμε ποια είναι. Η ανακοίνωση πρέπει επίσης προσεκτικά να κρατήσει το θέμα μακριά από κάθε πολιτική εκμετάλλευση.
Τέλος, η ελληνική δικαιοσύνη, χωρίς να παίρνει θέση σε πολιτικές διαφωνίες για την προσφυγική κρίση, πρέπει να βρει έναν τρόπο να θυμίσει σε όλους μας ότι το να σώζεις ζωές απελπισμένων ανθρώπων δεν είναι έγκλημα. Είναι καθήκον.
* Ο Παύλος Ελευθεριάδης είναι καθηγητής δημοσίου δικαίου στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και δικηγόρος στο Λονδίνο.
(φωτογραφία AP)
